ਹੈਦਰਾਬਾਦ ਡੈਸਕ: ਮੋਇਰਾਂਗ ਇਤਿਹਾਸ (History of Moirang) ਵਿੱਚ ਇਕ ਖਾਸ ਅਤੇ ਅਹਿਮ ਥਾਂ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਆਹਮੋ-ਸਾਹਮਣੇ ਦੀ ਜੰਗ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਭਾਰਤੀ ਫੌਜ ਨੇ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਫੌਜ ਦੇ ਦੰਦ ਖੱਟੇ ਕਰ ਦਿੱਤੇ। ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਫੌਜ ਪਿੱਛੇ ਹੱਟਣ ਲਈ ਮਜ਼ਬੂਰ ਹੋ ਗਈ ਅਤੇ ਜਾਪਾਨੀ ਫੌਜ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ INA ਨੇ ਮੋਈਰਾਂਗ ਨੂੰ ਆਜ਼ਾਦ ਕਰਵਾ ਲਿਆ ਸੀ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਖੁਦ ਸੁਭਾਸ਼ ਚੰਦਰ ਬੋਸ ਨੇ ਮੋਇਰਾਂਗ ਦੀ ਧਰਤੀ ਉੱਤੇ ਕਦੇ ਵੀ ਕਦਮ ਨਹੀਂ ਰੱਖਿਆ ਸੀ।
ਦਿੱਲੀ ਤੋਂ ਦੂਰੀ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਆਜ਼ਾਦ ਮੋਇਰਾਂਗ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਗੁੰਮ ਹੋ ਗਈ: ਇਕ ਰਿਪੋਰਟ ਮੁਤਾਬਕ ਮਾਰਚ 1944 ਤੋਂ ਜੁਲਾਈ 1944 ਦੇ ਦਰਮਿਆਨ (Tricolor Hoisted at Moirang in Manipur For the First Time ) ਜਦੋਂ ਇੱਥੋਂ ਦੇ ਲੋਕ ਜਾਪਾਨੀ ਫੌਜ ਅਤੇ ਆਈ.ਐਨ.ਏ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਬਰਤਾਨਵੀ ਫੌਜ ਨਾਲ ਜੰਗ ਲੜ ਰਹੇ ਸਨ, ਉਸੇ ਸਮੇਂ ਅਹਿੰਸਾ (75 Years of independence Day) ਨੂੰ ਹਥਿਆਰ ਬਣਾ ਕੇ ਪੂਰੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦਾ ਸੰਘਰਸ਼ ਚੱਲ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਮੋਇਰਾਂਗ ਦਿੱਲੀ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਆਜ਼ਾਦ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ, ਪਰ ਇਹ ਕਹਾਣੀ 2400 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੀ ਦੂਰੀ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕੀ। ਇਸ ਛੋਟੇ ਜਿਹੇ ਕਸਬੇ ਵਿੱਚ ਅਜਾਇਬ ਘਰ, ਜੰਗੀ ਯਾਦਗਾਰ ਅਤੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਯਾਦਾਂ ਵਿੱਚ ਕੈਦ ਹੋ ਕੇ ਰਹਿ ਗਿਆ।
1945 ਵਿੱਚ, ਸੁਭਾਸ਼ ਚੰਦਰ ਬੋਸ ਨੇ ਆਈਐਨਏ ਦੇ ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿੱਚ ਸਿੰਗਾਪੁਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਯਾਦਗਾਰ ਬਣਾਈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਫੌਜ ਦੁਆਰਾ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਤਬਾਹ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। 23 ਸਤੰਬਰ 1969 ਨੂੰ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਸਿੰਗਾਪੁਰ ਵਿੱਚ ਆਈਐਨਏ ਮੈਮੋਰੀਅਲ ਦੀ ਤਰਜ਼ 'ਤੇ ਮੋਇਰਾਂਗ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਯਾਦਗਾਰ ਬਣਾਈ, ਜੋ ਅੱਜ ਵੀ ਇੱਥੇ ਮੌਜੂਦ ਹੈ।
ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕੀਤੀ ਜਾਪਾਨੀ ਫੌਜ ਨੇ ਘੁਸਪੈਠ: ਇਕ ਨਿੱਜੀ ਵੈਬਸਾਈਟ ਉੱਤੇ ਛਪੀ ਖ਼ਬਰ ਮੁਤਾਬਕ, ਇਹ ਉਹ ਦੌਰ ਸੀ ਜਦੋਂ ਸੁਭਾਸ਼ ਚੰਦਰ ਬੋਸ (INA) ਟੋਕੀਓ ਵਿੱਚ ਸਨ ਅਤੇ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸਰਕਾਰ ਵਿਰੁੱਧ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਲੜਾਈ ਲਈ ਸੋਵੀਅਤ ਸੰਘ, ਨਾਜ਼ੀ ਜਰਮਨੀ ਅਤੇ ਜਾਪਾਨ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਮਜ਼ਬੂਤ ਸਾਥੀ ਦੀ ਤਲਾਸ਼ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ। ਦੂਜੇ ਵਿਸ਼ਵ ਯੁੱਧ ਨੇ ਉਸ ਲਈ ਚੀਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਥੋੜ੍ਹਾ ਆਸਾਨ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। 21 ਅਕਤੂਬਰ 1943 ਨੂੰ, ਨੇਤਾ ਜੀ ਨੇ ਸਿੰਗਾਪੁਰ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਦੀ ਅਸਥਾਈ ਸਰਕਾਰ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ। ਦੋ ਦਿਨ ਬਾਅਦ, ਆਰਜ਼ੀ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਬਰਤਾਨੀਆ ਅਤੇ ਸਹਿਯੋਗੀ ਫ਼ੌਜਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਜੰਗ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ।
ਜਾਪਾਨੀ ਸ਼ਕਤੀ ਤੋਂ ਸਮਰਥਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਨੇਤਾ ਜੀ ਭਾਰਤ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਹੋਣ ਲਈ ਲਗਭਗ ਤਿਆਰ ਸਨ। 18 ਮਾਰਚ 1944 ਨੂੰ, ਜਾਪਾਨੀ ਫੌਜ ਅਤੇ INA ਦੀ ਇੱਕ ਟੁਕੜੀ ਬਰਮਾ ਰਾਹੀਂ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਹੋਈ। ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਮਨੀਪੁਰ ਤੋਂ ਐਂਟਰੀ ਲਈ। ਜਾਪਾਨ ਨੇ ਮਣੀਪੁਰ ਵਿੱਚ ਆਈਐਨਏ ਦੀ ਮਦਦ ਲਈ ਲਗਭਗ 3 ਹਜ਼ਾਰ ਸੈਨਿਕ ਭੇਜੇ ਸਨ। ਜਦਕਿ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਆਰਮੀ ਦੇ ਕਰੀਬ 3 ਹਜ਼ਾਰ ਸਿਪਾਹੀ ਵੀ ਇਸ ਇਲਾਕੇ ਵਿੱਚ ਤਾਇਨਾਤ ਸਨ।
ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ ਸਾਥ ਨਾਲ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਫੌਜ ਨੂੰ ਖਦੇੜਿਆ: ਰਿਪੋਰਟ ਮੁਤਾਬਕ ਮਨੀਪੁਰ ਦੇ ਇਸ ਖੇਤਰ ਵਿਚ 3 ਵੱਖ-ਵੱਖ ਮੋਰਚਿਆਂ 'ਤੇ ਲੜਾਈਆਂ ਹੋਈਆਂ। ਆਈਐਨਏ ਵਾਰ ਮਿਊਜ਼ੀਅਮ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਰਿਕਾਰਡ ਅਨੁਸਾਰ ਇਸ ਜੰਗ ਵਿੱਚ ਇਲਾਕੇ ਦੇ 54 ਪਿੰਡ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ। ਮੋਇਰੰਗ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਸੀ। 13 ਅਪ੍ਰੈਲ 1944 ਨੂੰ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਫੌਜ ਪਿੱਛੇ ਹਟ ਗਈ ਅਤੇ ਅਗਲੇ ਹੀ ਦਿਨ 1500 ਵਰਗ ਦੇ ਇਸ (History of Moirang) ਹਿੱਸੇ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਸੁਤੰਤਰ ਖੇਤਰ ਐਲਾਨ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ।
14 ਅਪ੍ਰੈਲ 1944 ਨੂੰ ਸ਼ਾਮ 5:30 ਵਜੇ ਆਈਐਨਏ ਦੇ ਕਰਨਲ ਸ਼ੌਕਤ ਅਲੀ ਮਲਿਕ ਨੇ ਇੱਥੇ ਤਿਰੰਗਾ ਲਹਿਰਾਇਆ ਸੀ। ਭਾਵੇਂ ਅੱਜ ਦਾ ਤਿਰੰਗਾ ਮੋਇਰਾਂਗ 'ਤੇ (First time tricolor hoisted) ਨਹੀਂ ਲਹਿਰਾਇਆ ਗਿਆ, ਪਰ ਇਹ INA ਦਾ ਤਿਰੰਗਾ ਸੀ, ਜਿਸ 'ਤੇ ਪਹੀਏ ਦੀ ਬਜਾਏ ਟਾਈਗਰ ਸੀ। ਸ਼ੌਕਤ ਅਲੀ ਮਲਿਕ ਆਈਐਨਏ ਦੇ ਖੁਫ਼ੀਆ ਵਿੰਗ ਦਾ ਮੁਖੀ ਸੀ ਅਤੇ ਸਪੈਸ਼ਲ ਆਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਗਰੁੱਪ ‘ਬਹਾਦੁਰ’ ਦਾ ਆਗੂ ਵੀ ਸੀ।
ਲਗਭਗ 2-3 ਮਹੀਨਿਆਂ ਤੱਕ ਆਜ਼ਾਦ ਰਿਹਾ ਇਹ ਇਲਾਕਾ: 14 ਅਪ੍ਰੈਲ 1944 ਨੂੰ ਆਜ਼ਾਦੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਇਸ ਖੇਤਰ 'ਤੇ 16 ਜੁਲਾਈ 1944 ਤੱਕ ਲਗਭਗ 3 ਮਹੀਨਿਆਂ ਲਈ INA ਅਤੇ ਜਾਪਾਨੀ ਫੌਜਾਂ ਦਾ ਕਬਜ਼ਾ ਰਿਹਾ। ਇਸ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ ਇੱਥੇ ਕਈ ਛੋਟੀਆਂ ਘਰੇਲੂ ਲੜਾਈਆਂ ਹੋਈਆਂ। ਮੋਇਰਾਂਗ ਦੇ ਇਸ ਹੈੱਡਕੁਆਰਟਰ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਇਹਨਾਂ ਯੁੱਧਾਂ ਅਤੇ ਟੋਕੀਓ ਵਿੱਚ ਨੇਤਾ ਜੀ ਨਾਲ ਸੰਪਰਕ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਆਈਐਨਏ ਨੇ ਕਰੀਬ ਤਿੰਨ ਮਹੀਨਿਆਂ ਤੋਂ ਇੱਥੋਂ ਟਿਡਿਨ ਲਾਈਨ 'ਤੇ ਆਪਣਾ ਕੰਟਰੋਲ ਕਾਇਮ ਰੱਖਿਆ ਸੀ, ਜੋ ਹੁਣ ਨੈਸ਼ਨਲ ਹਾਈਵੇ ਨੰਬਰ 102 ਹੈ। ਉਨ੍ਹੀਂ ਦਿਨੀਂ ਇੰਫਾਲ ਨੂੰ ਮੋਇਰਾਂਗ ਖੇਤਰ ਨਾਲ ਜੋੜਨ ਵਾਲੇ ਇਸ ਰਸਤੇ ਨੂੰ ਟਿਡਿਨ ਲਾਈਨ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ।
ਕੋਇਰੇਂਗ ਅਤੇ ਕਾਂਗਲੇਨ ਨੂੰ ਦੇਖਦੇ ਹੀ ਗੋਲੀ ਮਾਰਨ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ: ਰਿਪੋਰਟ ਮੁਤਾਬਕ ਇਸ ਕਹਾਣੀ ਵਿੱਚ ਕੋਇਰੇਂਗ ਸਿੰਘ ਦੀ ਐਂਟਰੀ ਕਾਂਗਲੇਨ ਤੋਂ ਆਈਐਨਏ ਦੇ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਬਾਰੇ ਸੁਣ ਕੇ ਹੋਈ। ਇਹ ਉਹੀ ਕੋਇਰੇਂਗ ਹੈ, ਜੋ 1 ਜੁਲਾਈ 1963 ਨੂੰ ਮਣੀਪੁਰ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਵੀ ਬਣਿਆ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਆਈਐਨਏ ਇਸ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਪਹੁੰਚੀ ਤਾਂ ਮੋਇਰਾਂਗ ਅਤੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਦੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ਦਾ ਆਗੂ ਕੋਇਰੇਂਗ ਸੀ। ਉਹ ਨਿਖਿਲ ਮਨੀਪੁਰੀ ਮਹਾਸਭਾ ਦਾ ਸਰਗਰਮ ਮੈਂਬਰ ਵੀ ਸੀ।
ਆਈਐਨਏ ਦੀ ਮਦਦ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਐਮ ਕੋਇਰੇਂਗ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਉਸਦੇ 5 ਸਾਥੀਆਂ ਦੀਆਂ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਇੰਟੈਲੀਜੈਂਸ (History of Moirang) ਕੋਲ ਪਹੁੰਚ ਗਈਆਂ ਸਨ। ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਕੋਇਰੰਗ ਸਿੰਘ, ਐਚ ਨੀਲਮਣੀ, ਕੇ ਗੋਪਾਲ ਸਿੰਘ, ਐਮ ਸਨਾਬਾ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਮਿਸਟਰ ਨੂੰ ਦੇਖਦੇ ਹੀ ਗੋਲੀ ਮਾਰਨ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਮਈ ਦੇ ਤੀਜੇ ਹਫ਼ਤੇ ਇਹ ਲੋਕ ਮੋਇਰਾਂਗ ਤੋਂ ਰੰਗੂਨ ਪਹੁੰਚੇ ਅਤੇ ਆਈਐਨਏ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਗਏ। ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਨੇਤਾ ਜੀ ਨੇ ਖੁਦ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰਿਆਂ ਨਾਲ ਇੱਥੇ ਮੁਲਾਕਾਤ ਕੀਤੀ ਸੀ।
ਅੰਗਰੇਜ਼ ਹਕੂਮਤ ਨੇ ਹਜ਼ਾਰਾ ਘਰ ਸਾੜੇ: ਸਭ ਤੋਂ ਭਿਆਨਕ ਲੜਾਈ ਨਿੰਗਥਾਉਖੋਂਗ ਵਿਖੇ ਲੜੀ ਗਈ ਸੀ। ਬਰਤਾਨਵੀ ਫ਼ੌਜ ਭਾਵੇਂ ਪਿੱਛੇ ਹਟ ਗਈ ਹੋਵੇ, ਪਰ ਇਲਾਕੇ ਦੇ ਲੋਕ ਜੋ ਆਈਐਨਏ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਨੇੜਿਓਂ ਦੇਖਿਆ। ਬਰਤਾਨਵੀ ਫੌਜ ਨੇ ਮੋਇਰਾਂਗ 'ਤੇ ਵੀ ਤਬਾਹੀ ਮਚਾਈ ਅਤੇ ਲਗਭਗ 1000 ਘਰਾਂ ਨੂੰ ਸਾੜ ਦਿੱਤਾ। ਹਾਲਾਤ ਇਹ ਬਣ ਗਏ ਸਨ ਕਿ ਹੈੱਡਕੁਆਰਟਰ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਇੱਥੇ ਸਿਰਫ਼ ਸੱਤ-ਅੱਠ ਘਰ ਹੀ ਬਚੇ ਸਨ, ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਜੰਗਲਾਂ ਵਿੱਚ ਭੱਜ ਗਏ ਸਨ। ਜਦੋਂ ਜੰਗ ਆਪਣੇ ਸਿਖਰ 'ਤੇ ਸੀ ਤਾਂ ਕੋਇਰੰਗ ਸਿੰਘ ਨੇ ਪਿੰਡ ਵਾਸੀਆਂ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਤਿੰਨ ਮਹੀਨਿਆਂ ਲਈ ਲਗਭਗ 10 ਹਜ਼ਾਰ ਸੈਨਿਕਾਂ ਲਈ ਭੋਜਨ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕੀਤਾ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਪਿੱਛੇ ਹਟਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਫੌਜ ਨੇ ਇੰਫਾਲ ਦੇ ਨੇੜੇ ਦੋ ਬੰਬ ਸੁੱਟੇ ਅਤੇ ਹਵਾਈ ਮਾਰਗ 'ਤੇ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ। ਦੂਜੇ ਵਿਸ਼ਵ ਯੁੱਧ ਅਤੇ ਕੁਝ ਰਣਨੀਤਕ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਹੋਏ ਨੁਕਸਾਨ ਦੇ ਕਾਰਨ, ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਜਾਪਾਨ ਦੀਆਂ ਫੌਜਾਂ ਮਨੀਪੁਰ ਤੋਂ ਪਿੱਛੇ ਹਟ ਗਈਆਂ। ਮਾਨਸੂਨ ਨੂੰ ਵੀ ਇਸ ਦਾ ਵੱਡਾ ਕਾਰਨ ਮੰਨਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ।
ਜਾਪਾਨ ਵੀ ਆਪਣੇ ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਭੁੱਲਿਆ: ਜਾਪਾਨ ਨੇ ਮੋਇਰਾਂਗ ਨੇੜੇ ਮਾਈਬਾਮ ਲੋਪਚੁੰਗ ਵਿਖੇ ਆਪਣੇ ਸ਼ਹੀਦ ਸੈਨਿਕਾਂ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿੱਚ ਇੱਕ 'ਭਾਰਤੀ ਸ਼ਾਂਤੀ ਯਾਦਗਾਰ' ਬਣਾਈ ਹੈ। ਜਾਪਾਨ ਦੇ ਲੋਕ ਅੱਜ ਵੀ ਜਾਪਾਨੀ ਫੌਜ ਵਿੱਚ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ ਮਾਰੇ ਗਏ ਸੈਨਿਕਾਂ ਦੀ ਭਾਲ ਵਿੱਚ ਮੋਇਰਾਂਗ ਆਉਂਦੇ ਹਨ। ਭਾਰਤ-ਜਾਪਾਨੀ ਫੌਜ ਦੁਆਰਾ ਵਰਤੇ ਗਏ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਮੋਰਟਾਰ ਅਤੇ ਗੋਲਾ ਬਾਰੂਦ ਮਨੀਪੁਰ ਵਿੱਚ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਥਾਵਾਂ 'ਤੇ ਮਿਲੇ ਹਨ।
