ਹੈਦਰਾਬਾਦ: ਵਿਸ਼ਵ ਵਿਰਾਸਤ ਦਿਵਸ ਹਰ ਸਾਲ 18 ਅਪ੍ਰੈਲ ਨੂੰ ਦੁਨੀਆਂ ਭਰ ਵਿੱਚ ਮਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦਿਨ ਨੂੰ ਮਨਾਉਣ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵ ਵਿਰਾਸਤੀ ਸਥਾਨਾਂ ਦਾ ਦਰਜਾ ਪ੍ਰਾਪਤ, ਵਿਰਾਸਤੀ ਸਥਾਨਾਂ ਦੀ ਸੰਭਾਲ ਅਤੇ ਮਹੱਤਤਾ ਤੋਂ ਜਾਣੂ ਕਰਵਾਉਣਾ ਅਤੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦੇ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਕਰਸ਼ਿਤ ਕਰਨਾ ਹੈ।
ਨਾਲ ਹੀ, ਇੱਕ ਵਿਸ਼ਵ ਵਿਰਾਸਤ ਹਫ਼ਤਾ 19 ਨਵੰਬਰ ਤੋਂ 25 ਨਵੰਬਰ ਤੱਕ ਪੂਰੀ ਦੁਨੀਆਂ ਵਿੱਚ ਮਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਇਤਿਹਾਸ: 1982 ਵਿੱਚ ਇੰਟਰਨੈਸ਼ਨਲ ਕਾਉਂਸਿਲ ਆਨ ਮੋਨੂਮੈਂਟਸ ਐਂਡ ਸਾਈਟਸ (ICOMOS) ਨੇ 18 ਅਪ੍ਰੈਲ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵ ਵਿਰਾਸਤ ਦਿਵਸ ਵਜੋਂ ਘੋਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਨੂੰ 1983 ਵਿੱਚ ਯੂਨੈਸਕੋ ਦੀ ਜਨਰਲ ਅਸੈਂਬਲੀ ਦੁਆਰਾ ਮਨਜ਼ੂਰੀ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ, ਜਿਸਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਵਿਰਾਸਤ, ਸਮਾਰਕਾਂ ਦੇ ਮਹੱਤਵ ਬਾਰੇ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਵਧਾਉਣ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਸੰਭਾਲ ਲਈ ਹੈ।
ICOMOS ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਵੇਨਿਸ ਚਾਰਟਰ ਵਿੱਚ ਦਰਸਾਏ ਸਿਧਾਂਤਾਂ 'ਤੇ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਯਾਦਗਾਰਾਂ ਅਤੇ ਸਾਈਟਾਂ ਦੀ ਸੰਭਾਲ ਅਤੇ ਬਹਾਲੀ ਬਾਰੇ 1964 ਦੇ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਚਾਰਟਰ ਵਜੋਂ ਵੀ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਭਾਰਤੀ ਵਿਰਾਸਤੀ ਸਥਾਨ: ਵਿਸ਼ਵ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਛੇਵੇਂ ਸਥਾਨ 'ਤੇ ਹੈ।
ਸੰਨ 1983 ਈ: ਵਿੱਚ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਚਾਰ ਇਤਿਹਾਸਕ ਥਾਵਾਂ ਨੂੰ ਯੂਨੈਸਕੋ ਵੱਲੋਂ ‘ਵਿਸ਼ਵ ਵਿਰਾਸਤੀ ਥਾਂ’ ਵਜੋਂ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ। ਇਹ ਚਾਰ ਸਥਾਨ ਸਨ- ਤਾਜ ਮਹਿਲ, ਆਗਰਾ ਦਾ ਕਿਲਾ, ਅਜੰਤਾ ਅਤੇ ਏਲੋਰਾ ਗੁਫਾਵਾਂ। ਉਦੋਂ ਤੋਂ ਯੂਨੈਸਕੋ ਨੇ ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਕਈ ਇਤਿਹਾਸਕ ਥਾਵਾਂ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵ ਵਿਰਾਸਤ ਸੂਚੀ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਵਰਤਮਾਨ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਕੁੱਲ 35 ਸਾਈਟਾਂ ਵਿਸ਼ਵ ਵਿਰਾਸਤ ਸੂਚੀ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ 27 ਨੂੰ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਵਿੱਚ, 7 ਨੂੰ ਕੁਦਰਤੀ ਅਤੇ 1 ਨੂੰ ਮਿਸ਼ਰਤ ਵਰਗ ਵਿੱਚ ਸਥਾਨ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।
ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਵਿਸ਼ਵ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਵਿਰਾਸਤੀ ਸਥਾਨ ਹਨ:
- ਨਾਲੰਦਾ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ (ਬਿਹਾਰ)
- ਅਜੰਤਾ-ਏਲੋਰਾ ਗੁਫਾਵਾਂ (ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ)
- ਖਜੂਰਾਹੋ ਮੰਦਰ (MP)
- ਜੰਤਰ-ਮੰਤਰ (ਦਿੱਲੀ)
- ਝੂਲਤਾ ਮੀਨਾਰ (ਗੁਜਰਾਤ)
- ਮਹਾਬਤ ਮਕਬਰਾ (ਗੁਜਰਾਤ)
- ਕਾਜ਼ੀਰੰਗਾ ਨੈਸ਼ਨਲ ਪਾਰਕ (ਅਸਾਮ)
- ਸੁੰਦਰਬਨ ਨੈਸ਼ਨਲ ਪਾਰਕ (ਪੱਛਮੀ ਹਿਮਾਲਿਆ)
- ਨੰਦਾ ਦੇਵੀ ਅਤੇ ਫੁੱਲਾਂ ਦੀ ਘਾਟੀ ਨੈਸ਼ਨਲ ਪਾਰਕ (ਉਤਰਾਖੰਡ)
- ਕੋਨਾਰਕ ਮੰਦਰ (ਓਡੀਸ਼ਾ)
- ਤਾਜ ਮਹਿਲ (ਆਗਰਾ)
- ਚੋਲਾ ਮੰਦਰ (ਤਾਮਿਲਨਾਡੂ)
- ਬੋਧ ਗਯਾ (ਬਿਹਾਰ)
- ਲਾਲ ਕਿਲਾ (ਦਿੱਲੀ)
- ਕੁੰਭ ਮੇਲਾ {ਹਰਿਦੁਆਰ, ਉਜੈਨ, ਪ੍ਰਯਾਗਰਾਜ (ਇਲਾਹਾਬਾਦ) ਅਤੇ ਨਾਸਿਕ}
- ਚਾਰ ਮੀਨਾਰ (ਹੈਦਰਾਬਾਦ)
- ਕੁਤੁਬ ਮੀਨਾਰ (ਦਿੱਲੀ) ਆਦਿ...
ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਵਿਰਾਸਤੀ ਸਥਾਨਾਂ ਨੂੰ ਦਰਪੇਸ਼ ਮੁੱਖ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ
ਮਾਸਟਰ ਪਲਾਨ ਦੀ ਘਾਟ: ਵਿਸ਼ਵ ਵਿਰਾਸਤੀ ਸਥਾਨਾਂ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਤਾਜ ਮਹਿਲ, ਹੁਮਾਯੂੰ ਦਾ ਮਕਬਰਾ, ਅਜੰਤਾ, ਏਲੋਰਾ, ਬੋਧ ਗਯਾ ਆਦਿ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਮਹੱਤਵ ਦੇ ਹੋਰ ਸਮਾਰਕਾਂ ਨੂੰ ਸਥਾਨਕ ਜਾਂ ਰਾਜ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਦੀ ਅਣਗਹਿਲੀ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਸਹੀ ਮਾਸਟਰ ਪਲਾਨ ਦੀ ਘਾਟ ਸਾਈਟਾਂ ਦੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਬੇਤਰਤੀਬੇ ਵਿਕਾਸ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਸਾਈਟਾਂ ਆਪਣੀ ਸੁੰਦਰਤਾ ਗੁਆ ਦਿੰਦੀਆਂ ਹਨ।
ਕਬਜ਼ੇ/ਗੈਰ-ਕਾਨੂੰਨੀ ਕਬਜ਼ੇ: ਪੁਰਾਤਨ ਸਮਾਰਕਾਂ ਦੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਕਬਜ਼ੇ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਚਿੰਤਾ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਹ ਕਬਜ਼ੇ ਸਥਾਨਕ ਦੁਕਾਨਦਾਰਾਂ, ਸੋਵੀਨੀਅਰ ਵਿਕਰੇਤਾਵਾਂ ਜਾਂ ਸਥਾਨਕ ਨਿਵਾਸੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਅਸਥਾਈ ਜਾਂ ਸਥਾਈ ਢਾਂਚੇ ਸਮਾਰਕ ਜਾਂ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਢਾਂਚੇ ਦੇ ਅਨੁਕੂਲ ਨਹੀਂ ਹਨ। ਉਦਾਹਰਨ ਲਈ: ਕੈਗ ਰਿਪੋਰਟ, 2013 ਨੇ ਖਾਨ-ਏ-ਆਲਮ ਦੇ ਬਾਗ ਦੇ ਨੇੜੇ ਤਾਜ ਮਹਿਲ ਦੇ ਅਹਾਤੇ ਦੇ ਅੰਦਰ ਕਬਜ਼ਿਆਂ ਨੂੰ ਦੇਖਿਆ।
ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ: ਕਈ ਕਿਸਮ ਦੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਹਨ ਜੋ ਵਿਰਾਸਤੀ ਗੁਣਾਂ ਨੂੰ ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਮਥੁਰਾ ਵਿਖੇ ਤੇਲ ਸੋਧਕ ਕਾਰਖਾਨੇ ਅਤੇ ਤਾਜ ਗੰਜ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਵਰਤੀਆਂ ਜਾਣ ਵਾਲੀਆਂ 200 ਤੋਂ ਵੱਧ ਭੱਠੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਨਿਕਲਣ ਵਾਲੀ ਸਲਫਰ ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ ਆਦਿ ਨਾਲ ਤਾਜ ਮਹਿਲ ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਵਾਤਾਵਰਣਵਾਦੀ ਸਮੂਹਾਂ ਨੇ ਸੁਪਰੀਮ ਕੋਰਟ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਇਨ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਏਜੰਟਾਂ ਦੇ ਨਿਕਾਸ 'ਤੇ ਪਾਬੰਦੀ ਲਗਾ ਦਿੱਤੀ ਹੈ।
ਸੈਰ-ਸਪਾਟਾ ਅਤੇ ਸੈਲਾਨੀਆਂ ਦਾ ਗੈਰ-ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰਾਨਾ ਵਿਵਹਾਰ: ਸੈਲਾਨੀਆਂ ਦੀ ਬਹੁਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਵੱਧ ਰਹੀ ਸੈਰ-ਸਪਾਟਾ ਅਤੇ ਨਾਗਰਿਕ ਭਾਵਨਾ ਦੀ ਘਾਟ ਨੇ ਸਮਾਰਕਾਂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸੁਹਜ ਮੁੱਲ ਨੂੰ ਘਟਾਉਂਦੇ ਹੋਏ ਵੱਡੇ ਨੁਕਸਾਨ ਦਾ ਕਾਰਨ ਬਣਾਇਆ ਹੈ। ਸਮਾਰਕਾਂ ਵੱਲ ਸੇਧਿਤ ਗ੍ਰੈਫਿਟੀ ਅਤੇ ਵਿਗਾੜ ਵਰਗੇ ਅਪਰਾਧਿਕ ਨੁਕਸਾਨ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਚਿੰਤਾ ਰਹੀ ਹੈ।
ਪਤਨ ਅਤੇ ਸੰਭਾਲ ਦੀ ਘਾਟ: ਜੀਵ-ਵਿਗਿਆਨਕ ਏਜੰਸੀਆਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਕਾਈ, ਉੱਲੀ, ਐਲਗੀ, ਅਤੇ ਕੀੜੇ-ਮਕੌੜੇ ਉਸਾਰੀ ਸਮੱਗਰੀ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਲੱਕੜ, ਇੱਟਾਂ, ਸਟੂਕੋ ਆਦਿ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਤਾਪਮਾਨ ਅਤੇ ਨਮੀ ਜੋ ਕਿ ਸਮਾਰਕਾਂ ਦੇ ਵਿਗਾੜ ਦਾ ਮੁੱਖ ਕਾਰਕ ਹੈ, ਇੱਕ ਗੰਭੀਰ ਚਿੰਤਾ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਹੈ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਸੰਭਾਲ ਅਭਿਆਸਾਂ ਨੂੰ ਮੁੱਖ ਤੌਰ 'ਤੇ ਵਿਸ਼ਵ ਵਿਰਾਸਤੀ ਸਥਾਨਾਂ ਵੱਲ ਸੇਧਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਹੋਰ ਸਮਾਰਕਾਂ ਨੂੰ ਵੱਡੇ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਨਜ਼ਰਅੰਦਾਜ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਮੇਂ ਦੇ ਨਾਲ ਘਟਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ।
