कोल्हापूर : केंद्रीय मंत्री ज्योतिरादित्य शिंदे आज एक दिवसाच्या कोल्हापूर दौऱ्यावर ( Jyotiraditya Scindia Visit to Kolhapur ) आहेत. कोल्हापुरातील श्री क्षेत्र जोतिबा ( Jyotiraditya Scindia Darshan of Jotiba ) तसेच करवीर निवासिनी अंबाबाईचे दर्शन ( Jyotiraditya Darshan of Karveer Niwasini Ambabai ) घेऊन कोल्हापुरातील विमानतळ संदर्भातील महत्त्वाचे आढावा बैठकसुद्धा आज घेणार आहेत. ज्योतिरादित्य शिंदे यांचे कुलदैवत ज्योतिबा आहे. ते नेहमीच या ठिकाणी जोतिबाचे दर्शन घेत आले आहेत. 2019 सालीसुद्धा त्यांनी जोतिबाचे दर्शन घेतले ( Jyotiraditya Scindia will arrive in Kolhapur ) होते. त्यानंतर आता पुन्हा एकदा ते कोल्हापूर दौऱ्यावर आले असून, काही वेळातच जोतिबाचे दर्शन घेणार आहे.
जोतिबा कुलदैवत; 2019 मध्येही आले होते दर्शनाला : ज्योतिरादित्य सिंधिया यांच्या घराण्याचे जोतिबा हे कुलदैवत आहे. तसेच त्यांच्या कुटुंबातील अनेकजण यापूर्वी जोतिबाचे दर्शन घेऊन गेले आहेत. ते जेव्हा जेव्हा कोल्हापूर दौऱ्यावर असतील तेव्हा जोतिबाचे दर्शन घेऊनच ते आपल्या दौऱ्याला सुरुवात करतात. आजसुद्धा ते काही वेळातच जोतिबाचे दर्शन घेणार आहेत. 2019 साली विधानसभेच्या निवडणुकी वेळी काँग्रेसचे उमेदवार ऋतुराज पाटील यांच्या प्रचारासाठी ते कोल्हापूर दौऱ्यावर ते आले होते.
केंद्रीय मंत्री झाल्यानंतर पहिल्यांदाच कोल्हापुरात यावेळीसुद्धा त्यांनी युवकांशी संवाद साधून, त्यानंतर जोतिबाच्या दर्शनाला गेले होते. दख्खनचा राजा, अशी ओळख असलेल्या जोतिबाच्या दर्शनासाठी महाराष्ट्रासह कर्नाटक आणि देशभरातील भाविक मोठ्या संख्येने दरवर्षी येत असतात. शिंदेसुद्धा आता केंद्रीय मंत्री झाल्यानंतर पहिल्यांदाच कोल्हापूरात येत असून जोतिबाचे तसेच अंबाबाईचे दर्शन घेणार आहेत.
जोतिबा देवस्थानचे महत्त्व दरवर्षी भाविकांच्या अमाप गर्दीत तसेच उत्साहात साजऱ्या होणाऱ्या चैत्रपौर्णिमेच्या यात्रेचे तसेच जोतिबा देवस्थानचे महत्त्व राजर्षी शाहू महाराजांनी जाणलेले होते. इ. स. १८९४ मध्ये कोल्हापूर संस्थानची सूत्रे हाती घेतल्यानंतर यात्राकाळात येणाऱ्या भाविकांची सोय व्हावी व यात्रा सुरळीत पार पडावी यासाठी त्यांनी अनेक विधायक निर्णय घेतले व ते अमलातही आणले.
अंबाबाई या देवस्थानच्या समकालीन असणारे जोतिबा देवस्थान वाडी रत्नागिरी ऊर्फ जोतिबा देवस्थानला फार प्राचीन व ऐतिहासिक परंपरा आहे. साडेतीन शक्तिपीठांपैकी एक असणारे कोल्हापूरचे आराध्य दैवत देवी श्री अंबाबाई या देवस्थानच्या समकालीन असणारे जोतिबा देवस्थान आहे. कोल्हापूरपासून अवघ्या २० किलोमीटरवर हे देवस्थान वसलेले आहे.
जिजाबाई यांच्या कारकिर्दीत तळ्याची उभारणी शककर्ते छत्रपती शिवाजी महाराज यांची नातसून करवीरकर जिजाबाई यांच्या कारकिर्दीत या देवस्थानच्या पाण्याच्या व्यवस्थेसाठी तळ्याची उभारणी झाल्याचे दिसून येते. जोतिबा डोंगरावरील श्री यमाई मंदिराजवळ हे तळे करवीरकर जिजाबाई यांनी उभारलेले आहे. या तळ्याच्या दक्षिण दरवाजाच्या कमानीवर याबाबतचा शिलालेख कोरलेला आहे. या शिलालेखाचे वर्णन करवीर रियासत या पुस्तकात आढळते. तसेच पन्हाळ्यावरील ज्येष्ठ इतिहास संशोधक कै. मु. गो. गुळवणी यांनी १९५७ साली लिहिलेल्या जय केदार अर्थात जोतिबा या पुस्तकातही या शिलालेखाचा उल्लेख आलेला आहे.
शाहू महाराजांचा मंदिराच्या देखरेखीवर कटाक्ष चैत्र पौर्णिमेच्या यात्राकाळात जोतिबा डोंगरावर स्वच्छता राहावी, असा शाहू महाराजांचा कटाक्ष होता. यासाठी १९०६ मध्ये यात्राकाळात स्वच्छता ठेवण्यासाठी ३१९ रुपये ६ आणे ६ पैशांची मंजुरी महाराजांनी दिलेली होती. १९०८ मध्ये यात्राकाळात स्वच्छता ठेवण्यासाठी ३०० रुपयांची मंजुरी दिलेली होती. १९१२ मध्ये चैत्र यात्रेत तसेच इतर दिवशीही स्वच्छता ठेवण्यासाठी एक भंगी व डोंगरावर लावलेल्या झाडांच्या रखवालीसाठी एक व्यक्ती नेमून त्याच्या पगारासाठी दरवर्षी १४६ रुपयांच्या खर्चासही हे काम सार्वजनिक व महत्त्वाचे असल्याने शाहू महाराजांनी मंजुरी दिलेली होती. जोतिबा डोंगरावरील हत्तीच्या सोयीसाठी हत्तीमहाल ही इमारत दुमजली करण्यासाठी १८२० रुपये महाराजांनी मंजूर केलेले होते.
कोल्हापूरच्या अंबाबाई मंदिर इतिहास पुराणात उल्लेखलेल्या १०८ पीठांपैकी एक व महाराष्ट्रात असलेल्या देवीची साडेतीन पीठांपैकी एक आहे. हे मंदिर इ.स.६३४ साली चालुक्य राजा कर्णदेव याने बांधले आहे. मंदिराचे पहिले बांधकाम चालुक्य राजघराण्याच्या काळात झाले. पुराणे, अनेक जैन ग्रंथ, ताम्रपत्रे व सापडलेली अनेक कागदपत्रे यावरून अंबाबाई मंदिराचे पुरातत्व सिद्ध होते आणि कोल्हापूरची अंबाबाई खऱ्या अर्थाने अखिल महाराष्ट्राची कुलस्वामिनी ठरते.
संभाजी महाराज यांच्या कारकिर्दीत पुनरुज्जीवन कधी काळी मुघलांनी या देवळाचा विध्वंस केला, तेव्हा देवीची मूर्ती पुजाऱ्याने अनेक वर्षे लपवून ठेवली होती, असे म्हणतात. पुढे संभाजी महाराज यांच्या कारकिर्दीत इ.स. १७१५ ते १७२२ या कालखंडात मंदिराचे पुनरुज्जीवन करण्यात आले. उत्तम कोरीव काम असलेल्या भिंती व अगदी साधे वरचे शिखर हा कारागिरीतला फरक त्यामुळेच पडला असावा.
मंदिराची रचना मूर्तीजवळील सिंह व शिरावरील मातुलिंगामुळे देवी अनेकांच्या मते जगदंबाचे रूप आहे. देवीची मूर्ती दगडी असून तिचे वजन ४० किलोग्रॅम आहे. मूर्तीमागे दगडी सिंह आहे. डोक्यावर मुकुट आहे आणि त्यावर नागमुद्रा आहे.अकराव्या शतकातील शिलालेखात 'लिंगशैषाघौषहारिणी' असा देवीचा उल्लेख आहे. देवीच्या संस्कृत आरतीमध्येही तिच्या मस्तकावरील नागाचे वर्णन केले जाते. करवीर माहात्म्य ग्रंथात १३ व्या अध्यायातील सातव्या श्लोकात असे म्हटले आहे की, पन्नागांकित मस्तकाम म्हणजे नागांनी आपला फणा देवीच्या मस्तकावर पाहिला आहे असा उल्लेख आहे. हेमाडपंथी मंदिर प्रणालीचा प्रणेता हेमाद्री यांनी रचलेल्या हेमाद्री वीरचित चतुर्वर्गचिंतामणी या व्रतखंडात मस्तकावर नाग असे वर्णन असलेली मूर्ती करवीरनिवासिनीच आहे असे नमूद केले आहे.
