ભારતમાં શનિદેવના મુખ્ય ત્રણ સ્થાનકો આવેલા છે. મહારાષ્ટ્રમાં શિંગણાપુર, રાજસ્થાનમાં કર્પાસન અને ગુજરાતમાં હાથલામાં છે. શિંગણાપુર અને કર્પાસનમાં આવેલા શનિદેવના સ્થાનકો 12મી સદીના હોવાનું મનાય છે. જ્યારે હાથલાનું સ્થાનક ૭મી સદીનું હોવાનું મનાય છે. આમ ત્રણેય સ્થાનકોમાં હાથલાનું સ્થાનક સૌથી પૌરાણિક શનિદેવના જન્મસ્થાન તરીકે પૂજાય છે. મુદગલ ઋષિની ભક્તિથી પ્રસન્ન થઇ શનિ મહારાજ હાથી પર બિરાજમાન થઇ જે જગ્યાએ પ્રગટ થયા તે સ્થળ એટલે હસ્તીન સ્થળ, પ્રાચીનકાળનું હસ્તીન સ્થળ, મધ્યકાળમાં હત્થીથલ અને અર્વાચીનકાળમાં હાથલા કે, જ્યાં શનિદેવ હાથી પર બિરાજમાન થઇને પ્રગટ થયા હતા તે આજનું હાથલા ગામ છે. પુરાતત્વ દ્વારા રક્ષીત સ્મારકમાં શનિદેવ હાથી પર બિરાજમાન હોય તેવી પ્રતિમા સાથે સાડા સાત અને અઢી વર્ષની પનોતીની પ્રતિમાઓ પણ આ મંદિરમાં આવેલી છે.
મંદિરની લાક્ષણિકતા છે કે, તે સ્મશાન ભૂમિમાં આવેલું છે, હાથલા ગામ જોવા જઇએ તો દેવભૂમિ દ્વારકા જિલ્લાના ભાણવડ તાલુકામાં આવેલું છે. પરંતુ શનિદેવના જન્મસ્થાને દર્શન કરવા જવા માટે મોટાભાગના ભાવિકો પોરબંદર થઇને હાથલા ગામે જાય છે. વષો જૂનું આ આ શનિદેવનું મંદિર શનિદેવના જન્મસ્થાન તરીકે પ્રખ્યાત છે. જો કે, આ મંદિરને છેલ્લા પંદર વર્ષમાં જ ખ્યાતિ મળી છે અને હવે તો રાજકીય આગેવાનો અને મંત્રી સહિતના VVIP પણ અહી દર્શનાર્થે આવે છે.
શનેશ્વરી અમાસ અને શનિ જયંતીના દિવસે અહીંયા મોટી સંખ્યામાં શ્રધ્ધાળુઓની ભીડ ઉમટી પડે છે અને લાખો માણસો શનિદેવના દર્શનાર્થે આવે છે. શનિદેવના જન્મસ્થાને શનિદેવ ઉપરાંત તેમની બાજુમાં સાડા સાતી પનોતી અને અઢી વરસની પનોતી તેમ જ મંદિરની બહારની બાજુએ હનુમાનજીનું મંદિર અને નાગદેવતા અને ગણેશજીનું પણ સ્થાપન કરવામાં આવ્યું છે. ઉપરાંત શનિકુંડ પણ આવેલો છે. શનિદેવના જન્મસ્થાનોનું પુરાણોમાં ઉલ્લેખ પણ કર્યો હતો. તદ્ઉપરાંત મંદિરની બાજુમાં સ્મશાન, પીપળો અને નદી પણ આવેલા છે. પુરાણોમાં એવો પણ ઉલ્લેખ છે કે, રાજ દશરથે અહીં પનોતી ઉતારી હતી. આથી અહીં જે લોકોને પનોતી ચાલતી હોય તે શનિદેવના જન્મસ્થાને આવી અને શનિકુંડમાં સ્થાન કર્યા બાદ શનિદેવની પૂજા અર્ચના કરે તો પનોતી ઉતરે છે અને રાહત પણ મળે છે તેવી એક શાસ્ત્રોકત માન્યતા હિન્દુ ધર્મમાં છે.
આ શનિદેવનું મંદિર હાલ ગુજરાતના પુરાતત્વ વિભાગને હસ્તક છે, અહિંયા દર વર્ષે શનિદેવની જયંતીનું ભવ્ય આયોજન કરવામાં આવે છે અને દેશ વિદેશમાંથી લોકો શનિદેવના દર્શને આવે છે. શનેશ્વરી અમાસ તેમજ શનિ જયંતીના દિવસે તો મેળો ભરાયો હોય તેવી ભીડ જામે છે. શનિદેવની આરાધના કરવાથી જે વ્યકિતને પનોતી હોય તેમને રાહત મળે છે અને કષ્ટ ઓછું થાય છે. આથી લોકો શનિજયંતી નિમિત્તે સિંદુર, કાળા અડદ, કાળા તલ, તેલ ચડાવીને શનિદેવની પૂજા કરે છે.
હાથલા પહોંચવા માટે પોરબંદર થઇને પણ જઇ શકાય છે. આ ઉપરાંત જામનગરથી ભાણવડ અને ભાણવડથી હાથલા સુધી પહોંચી શકાય છે. આ ઉપરાંત દ્વારકા તરફથી આવતા લોકો પોરબંદર થઇ અને બગોદર ખાંભોદર અને રામવાવ ગામથી પણ જઇ શકાય છે. કળિયુગમાં કહેવાય છે કે, શનિદેવ સાક્ષાત હોય છે. ગુજરાતના જ નહીં, પરંતુ ભારતભરમાંથી આવેલા દર્શનાર્થીઓ અહીં નજરે પડે છે. દૂર-દૂરથી ભક્તોએ અહીં આવીને પોતાની મનોકામના માટે પ્રાર્થના કરે છે તો કેટલાય લોકો પોતાની પનોતી ઉતારવા કે શનિદોષમાંથી મુક્તિ મેળવવા પૂજા અર્ચના કરે છે છે.
આ શનિ મંદિર વિશે એવું કહેવામાં આવે છે કે, શનિદેવ હાથીની સવારીએ અહીં આવ્યા હતા અને તેમણે આ રીતે અહીં પોતાનું સ્થાનક બનાવ્યું હતું. પુરાતત્વ ખાતું આ મંદિરને અનિષ્ટ બળોના શમનનું મંદિર અને પનોતી દેવી મંદિર તરીકે ઓળખાવે છે. અહીં શનિ દેવ પોતાની પત્ની પનોતી દેવી સાથે પધાર્યા હોવાથી આ મંદિરને પનોતી મંદિર તરીકે ઓળખાય છે. શનિદેવ મંદિરે પનોતીવાળા લોકો સ્નાન કરવા આવતા હોય છે, પરંતુ મામા-ભાણેજને પોતાના હાથે સ્નાન કરાવી નક્કોર વસ્ત્ર પહેરાવે તો ક્યારેય કોઇ પનોતી નજીક આવતી નથી. વળી દર્શન કરવા આવનાર દર્શનાર્થીઓ પગરખા પહેરીને આવે છે અને શનિ મંદિરે પોતાના પગરખા મુકીને જાય છે. માન્યતા મુજબ પનોતી શનિ મંદિરે છોડી દેવાથી પરત આવતી નથી, તેવી પણ એક લોકવાયકા છે. આથી શનેશ્વરી અમાસ તેમજ શનિ જયંતિ બાદ અહી હજારોની સંખ્યામાં લોકો મંદિરની બહાર પોતાના બુટ-ચપ્પલ છોડી જાય છે.
