૧ ફેબ્રુઆરીએ, નાણા પ્રધાન નિર્મલા સીતારમણ તેમની પ્રથમ પૂર્ણ કક્ષાની ખાતાવહી રજૂ કરશે.
‘કરોડપતિ’થી માંડીને સામાન્ય માણસ, કાશ્મીરથી લઈને કન્યાકુમારી, સમગ્ર દેશ ભારતનું પતન પામી રહેલું અર્થતંત્ર પુનઃજીવિત થશે તેવી આશાએ આ ખાતાવહી પર નજર માંડીને બેઠો છે.
ભારતીય અર્થતંત્ર ૧૧ વર્ષમાં સૌથી ધીમી ગતિએ વિકસી રહ્યું છે, બેરોજગારીનો દર ચાર દાયકામાં સૌથી ઊંચો છે અને ખાદ્ય કિંમતો આકાશને આંબી રહી છે.
૧૮ મહિનાઓમાં, ભારતનો આર્થિક વિકાસ ૮ ટકાથી ગગડીને જુલાઈ-સપ્ટેમ્બર ૨૦૧૯માં ૪.૫ ટકાએ પહોંચી ગયો.
મોટી સંખ્યામાં અર્ધ કુશળ (સ્કિલ્ડ) શ્રમિક સમૂહને રોજીરોટી આપતું મેન્યુફૅક્ચરિંગ ક્ષેત્ર મંદીમાં છે, ગ્રામીણ વિકાસ માટે મહત્ત્વનું ક્ષેત્ર કૃષિ ત્રણ ટકાથી નીચેના દરે વધી રહ્યું છે.
દેવોસમાં વર્લ્ડ ઇકૉનૉમિક ફૉરમ સમિટની સાથેસાથે તાજેતરમાં જાહેર થયેલા વર્લ્ડ ઇકૉનૉમિક આઉટલૂક, ગ્લૉબલ સૉશિયલ મૉબિલિટી ઇન્ડૅક્સ અને ઑક્સફામ રિપૉર્ટ સ્પષ્ટ રીતે દર્શાવે છે કે ભારતનો સંપત્તિ સર્જનનો દર ઘટી રહ્યો છે અને ધનવાન-ગરીબ વચ્ચેનું અંતર ઘટાડવા નક્કર પગલાં લેવાં જરૂરી છે.
આનો માર્ગ શું છે?
સરકાર દ્વારા વધુ ખર્ચ એ સૌથી સારો ઉકેલ હોઈ શકે છે.
ચાલી રહેલી આર્થિક સુસ્તી પૂરવઠા તરફના માર્ગાવરોધના બદલે મોટા ભાગે માગ તરફના મુદ્દાઓને કારણે લાગે છે.
બીજા શબ્દોમાં, જ્યારે પૂરતા પ્રમાણમાં માલ અને સેવાઓ બજારમાં ઉપલબ્ધ હોય ત્યારે લોકોની અપૂરતી ખરીદ ક્ષમતાના કારણે વર્તમાન સુસ્તી પેદા થઈ છે.
હકીકતે, ભારતીય રિઝર્વ બૅન્કનો તાજેતરનો અહેવાલ પણ ઘટી રહેલા ગ્રાહક વિશ્વાસ, વેપાર વિશ્વાસ અને ફૅક્ટરીઓ દ્વારા ક્ષમતા ઉપયોગિતા ઘટી રહી હોવાનું સૂચવે છે જે બતાવે છે કે માગમાં ઘટાડો થયો છે.
આથી, ઉકેલ અર્થતંત્રમાં ખૂબ જ જરૂરી એવી માગને પુનર્જીવિત કરવામાં રહેલો છે.
આંતરમાળખા પર સરકાર દ્વારા વધુ ખર્ચ કરવાથી વધુ નોકરીઓનું સર્જન થશે જેના લીધે માલ અને સેવાઓ માટેની માગમાં વધારો થશે.
વર્ષ ૨૦૧૯માં, દેશમાં બૅન્કોનું નિયમન કરતી આરબીઆઈએ એવા અંદાજ સાથે ૧૩૫ બેઝિઝ પૉઇન્ટ અથવા ૧.૩૫ ટકા જેટલો મહત્ત્વનો વ્યાજ દર (રેપો રેટ) ઘટાડીને તેનું કામ કરી દીધું છે કે ઓછા વ્યાજ દરના કારણે ઘર, કાર વગેરે ધિરાણ લઈને ખરીદવા માટે માગમાં વધારો થશે.
દુર્ભાગ્યે, તેનાથી ઈચ્છિત પરિણામો મળ્યા નહીં. કદાચ, તે થોડા સમય પછી કામ કરી શકે છે.
આમ, આ સમયે એ ડહાપણભર્યું રહેશે કે અર્થતંત્રની સુસ્તી સામે લડવા સમયબદ્ધ રીતે ક્ષેત્ર ચોક્કસ જાહેર મૂડીરોકાણ અને ખર્ચને ઉત્તેજન આપીને આવનારી ખાતાવહીનો ઉપયોગ કરવામાં આવે.
નાણા ખાધનો ભ્રમ
સરળ શબ્દોમાં, નાણા ખાધ સરકારને આપેલા નાણાકીય વર્ષમાં જરૂરી કુલ ધિરાણ દર્શાવે છે. તે આવક અને ખર્ચ વચ્ચેનો તફાવત છે.
એવી દલીલો છે કે સરકાર દ્વારા વધુ ખર્ચથી નાણા ખાધ વધુ પહોળી બનશે અને તેનાથી કિંમતોમાં ભારે વધારો થશે અને છેવટે ધીમા પડી રહેલા વિકાસમાં મોટી સમસ્યામાં પરિણમશે.
આ સંદર્ભમાં, એ નોંધવું જોઈએ કે જ્યારે ક્ષમતાનો ઉપયોગ ઉત્કૃષ્ટ સ્તરે પહોંચ્યો છે ત્યારે સરકાર દ્વારા વધુ ખર્ચ કરવાથી ભારે ભાવવધારાની સ્થિતિ સર્જાઈ શકે છે. એ નોંધવું જોઈએ કે ક્ષમતા ઉપયોગિતા એ હદે છે જે હદે એક સાહસ તેની પ્રાપ્ય ક્ષમતાનો ઉપયોગ કરે છે.
પરંતુ આરબીઆઈનો અહેવાલ સૂચવે છે કે અર્થતંત્રમાં ક્ષમતા ઓછી વપરાયેલી છે.
આથી, સરકાર દ્વારા ખર્ચથી માતર્ વધુ રોજગારીનું સર્જન થશે અને લોકોના હાથમાં વધુ આવક ઊભી થશે જેનો ઉપયોગ ઉપભોગ માટે કરાશે.
ગુણન અસરના લીધે અર્થતંત્ર પુનર્જીવિત થશે.
પછીના તબક્કે, વેપાર વિશ્વાસ સુધરશે અને કર આવક પણ સુધરશે અને આ રીતે આર્થિક પરિસ્થિતિ યોગ્ય બની જશે.
આથી જો નાણા ખાધના આંકડાઓ ઊંચા હોય તો કોઈ ચિંતા કરવાની જરૂર નથી. તે એ કિંમત છે જે આજે આપણે સારી આવતી કાલ માટે ચુકવી રહ્યા છીએ.
ક્ષેત્ર ચોક્કસ ખર્ચ જરૂરી
આપણે ખર્ચ કરવો જોઈએ કે નહીં તેના પર એક વાર વાત સ્પષ્ટ થઈ જાય પછી એ પ્રશ્ન આવે છે કે આપણે ક્યાં ખર્ચ કરવો જોઈએ.
કૃષિ એવું એક ક્ષેત્ર છે જ્યાં સરકારના વધુ મૂડીરોકાણ સાથે વધુ સારાં પરિણામો મળી શકે છે.
જીડીપની ટકાવારી તરીકે ખેતીની આવક વર્ષ ૨૦૦૨-૧૧ દરમિયાન ૪.૪ ટકાથી ઘટીને ૨૦૧૨-૧૮ દરમિયાન ૩.૧ ટકા થઈ ગઈ છે.
આટલા પાયે કૃષિ આવકમાં ઘટાડો ચોક્કસ જ ઉપભોગને ઘટાડશે અને આથી હાથ પરનું કાર્ય આ આવકને વધારીને ઉપભોગની માગને પુનર્જીવિત કરવાનું છે.
આ કામ ગ્રામીણ અર્થતંત્રમાં મૂડીરોકાણ કરીને અને પૂરવઠા શ્રૃંખલા જે કિંમત ઉમેરે છે તે કરીને કરી શકાય છે.
તેનાથી માત્ર આંતરમાળખું જ નહીં સર્જાય પરંતુ દેશનું ગ્રામીણ દૃશ્ય પણ બદલાઈ જશે અને તેની સાથે અર્થતંત્રને ફરી બેઠી થવામાં મદદ મળશે.
એવું સૂચન કરવાનો ઈરાદો નથી કે પ્રવર્તમાન આર્થિક સુસ્તી માટે આ જ એક માત્ર હથિયાર છે.
પરંતુ એવું સૂચન છે કે નીતિના ઘડવૈયાઓ જે અન્ય પ્રયાસો કરે તેની સાથે આ વિકલ્પ પણ વિચારવા યોગ્ય છે.
આ સમય છે ખર્ચ કરવાનો અને ખર્ચ કરવા કરતાં સાચી જગ્યાએ ખર્ચ કરવો ઘણું અગત્યનું છે.
(ડૉ. મહેન્દ્ર બાબુ કુરુવા ઉત્તરાખંડની એચ. એન. બી. ગઢવાલ સેન્ટ્રલ યુનિવર્સિટીમાં આસિસ્ટન્ટ પ્રૉફેસર છે.)
