નવી દિલ્હી : સુપ્રીમ કોર્ટે 10 નવેમ્બર 2023 ના રોજ આપેલા ચૂકાદામાં પંજાબ સરકાર દ્વારા નિર્ણાયક બિલોને અટકાવવા માટે તેના રાજ્યપાલની કાર્યવાહી સામે દાખલ કરવામાં આવેલી અરજી પર રુલિંગ આપ્યું હતું કે રાજ્યપાલ જો બિલની સંમતિ અટકાવે છે, તો તેને પાછું મોકલવું જોઈએ. સૂચિત કાયદા પર પુનર્વિચાર કરવાના સંદેશ સાથે " શક્ય તેટલી વહેલી તકે " રાજ્ય વિધાનસભાને પરત મોકલવું જોઇએ. જો વિધાનસભા વિધેયક " સુધારાઓ સાથે અથવા વગર " પુનરાવર્તિત કરે છે, તો રાજ્યપાલ પાસે કોઈ વિકલ્પ અને તેમણે બિલને સંમતિ આપવી પડશે. " શક્ય તેટલી વહેલી તકે " અભિવ્યક્તિએ અભિયાનની બંધારણીય આવશ્યકતા વ્યક્ત કરી છે.
સંદેશમાં સમાવિષ્ટ રાજ્યપાલની સલાહ સ્વીકારવી કે નહીં તે અંગેનો અંતિમ નિર્ણય ફક્ત વિધાનસભાએ કરવાનો છે. સુપ્રીમ કોર્ટે કહ્યું કે રાજ્યપાલનો સંદેશ વિધાનસભાને બંધનકર્તા નથી. તે અભિવ્યક્તિના ઉપયોગથી સ્પષ્ટ થાય છે કે “ જો બિલ ફરીથી પસાર કરવામાં આવે તો… સુધારા સાથે કે વગર” નો કોર્ટનો અભિપ્રાય હતો કે રાજ્યપાલ કંઈપણ કર્યા વિના બિલને રોકવાનું પસંદ કરે છે તે બંધારણના ઉલ્લંઘનનું કામ કરશે.
સુપ્રીમ કોર્ટે સ્પષ્ટતા કરી હતી કે રાજ્યપાલ બિલને નકારી કાઢ્યા પછી તેને મૃતપ્રાય થવા દેવા અને ફરીથી કાયદો બનાવવા માટે ગૃહમાં પાછા મોકલવા વચ્ચે પસંદગી કરી શકે નહીં. રાજ્યના બિનચૂંટાયેલા વડા તરીકે રાજ્યપાલ યોગ્ય રીતે ચૂંટાયેલી વિધાનસભા દ્વારા કાયદાકીય ડોમેનની કામગીરીને વર્ચ્યુઅલ રીતે વીટો કરવાની સ્થિતિમાં હશે અને માત્ર એવી ઘોષણા કરીને કે સંમતિ કોઈ વધુ આશ્રય વિના અટકાવી દેવામાં આવે એ પ્રકારની કાર્યવાહી સંસદીય શાસન પ્રણાલી પર આધારિત બંધારણીય લોકશાહીના મૂળભૂત સિદ્ધાંતોની વિરુદ્ધ હશે.
આમ તો આ કોઇ પહેલી ઘટના નથી કે જેમાં રાજ્ય સરકારે રાજ્યની વિધાનસભા દ્વારા પસાર કરાયેલા બિલમાં વિલંબ માટે રાજ્યપાલ સામે ફરિયાદ કરી હોય. તેલંગાણા, તમિલનાડુ અને કેરળની સરકારો દ્વારા સમાન કેસ સુપ્રીમ કોર્ટમાં દાખલ કરવામાં આવ્યા છે. તેલંગાણા સરકારના કિસ્સામાં 24 માર્ચ 2023ના રોજ સુપ્રીમ કોર્ટે રાજ્યોના રાજ્યપાલોને કડક સંદેશ મોકલ્યો હતો કે તેઓ એવા બિલો પરત કરે જે તેઓ “ શક્ય તેટલી વહેલી ” સંમત ન હોય અને દબાવી ન રાખે. જો કે બેન્ચે તેલંગાણાની સરકાર દ્વારા માંગણી મુજબ બિલોને ક્લીયર કરવા અથવા પરત કરવા માટે કોઈ સમયરેખા સોંપી ન હતી, બેંચની " શક્ય તેટલી વહેલી તકે " ટિપ્પણીને ન્યાયિક આદેશ તરીકે નોંધવામાં આવી હતી. " શક્ય તેટલી વહેલી તકે " વાક્યમાં નોંધપાત્ર સામગ્રી છે અને તે ધ્યાનમાં રાખવું આવશ્યક છે તેમ કોર્ટે નોંધ્યું હતું.
કેરળ સરકારના કિસ્સામાં 24 નવેમ્બર 2023ના રોજ સુપ્રીમ કોર્ટે કેરળના રાજ્યપાલના કાર્યાલયને પંજાબના રાજ્ય વિધાનસભામાં કામ કરવા માટે રાજ્યપાલોને જવાબદાર ઠેરવવાના કેસમાં કોર્ટના ચૂકાદાને વાંચવા કહ્યું હતું. તેમને સંમતિ માટે રજૂ કરાયેલા બિલો પર અવિદ્યમાન વીટો પાવરને લઇ મુખ્ય ન્યાયાધીશે કહ્યું કે કેરળના રાજ્યપાલ કાર્યાલયે પંજાબના કેસમાં ચૂકાદામાંથી બોધપાઠ લઇને ભવિષ્યની કાર્યવાહી પર તેમનું ધ્યાન રાખવુંં જોઈએ.
તમિલનાડુ સરકારના કેસમાં જે હજુ પણ પેન્ડિંગ છે તેની વાત કરીએ તો, સુપ્રીમ કોર્ટે તમિલનાડુ સરકારની દલીલ સાથે સંમત થતાં કહ્યું છે કે બંધારણ રાજ્યપાલને રાજ્યની વિધાનસભા દ્વારા ફરીથી ઘડવામાં આવેલા બિલોને રોકવા માટે ' વિવેકબુદ્ધિ ' પ્રદાન કરતું નથી.
સુપ્રીમે વારંવાર ચૂકાદો આપ્યો છે કે રાજ્યપાલોની કાયદાકીય શક્તિ અત્યંત મર્યાદિત છે અને તેઓ મંત્રીમંડળની સહાય અને સલાહથી બંધાયેલા છે. શમશેરસિંહ અને એનઆર વિરુદ્ધ પંજાબ રાજ્ય (એઆઈઆર 1974 2192)માં સાત જજની બંધારણીય બેંચના ચૂકાદાથી લઈને નબામ રેબિયા વિરુદ્ધ ડેપ્યુટી સ્પીકર અને ઓઆરએસમાં 5 જજની બંધારણીય બેંચ સુધી તેનો વ્યાપ છે. [(2017) 13 SCC 326], વડી અદાલતે સતત કહ્યું છે કે રાજ્યપાલ સામાન્ય રીતે ફક્ત મંત્રીમંડળની સહાય અને સલાહ પર જ કાર્ય કરી શકે છે અને સ્વતંત્ર સત્તા તરીકે કોઈપણ કાર્યકારી સત્તાનો ઉપયોગ કરી શકતા નથી. નબામ રેબિયા (2016)માં, ખાસ કરીને અદાલત એવા નિષ્કર્ષ પર આવી હતી કે રાજ્યપાલને આપવામાં આવેલી વિવેકાધીન સત્તા કલમ 163(1) માં નિર્ધારિત અવકાશ સુધી મર્યાદિત છે; તેની મર્યાદા વ્યાપક અર્થઘટન માટે ખુલ્લી નથી; હિતોનો કોઈ સંઘર્ષ ન થવો જોઈએ અને તેની કવાયત અંતિમ અને ન્યાયિક સમીક્ષાથી મુક્ત ન હોવી જોઈએ. કોર્ટે અવલોકન કર્યું હતું કે "...આવા નોમિની પાસે રાજ્ય વિધાનસભાના ગૃહ અથવા ગૃહોની રચના કરતા લોકોના પ્રતિનિધિઓ પર હાવી થતી સત્તા હોઈ શકે નહીં."
પુનર્વિચારણા માટે સંમતિ રોકવા અથવા બિલ પરત કરવાની રાજ્યપાલની સત્તાને ભૂલથી વિવેકાધીન તરીકે જોવામાં આવે છે. બંધારણ સભામાં સ્પષ્ટ કરવામાં આવ્યું હતું કે બિલ પાછું આપવું એ ફક્ત પ્રધાનોની કાઉન્સિલની સલાહ પર જ કરવાનું હતું અને તે સરકાર માટે પેન્ડિંગ બિલને પાછા બોલાવવા માટે સક્ષમ જોગવાઈ હતી જો તે તેના પર બીજા વિચારો હોય પરંતુ આ તદ્દન અસ્પષ્ટ છે; સરકાર જો તેને પસાર કરવામાં રસ ન હોય તો શા માટે વિધાનસભામાં બિલ રજૂ કરશે? તદુપરાંત, સરકાર હંમેશા સંસદ અથવા વિધાનસભા કે પરિષદમાં મંજૂરી સાથે રજૂ કરવામાં આવેલ બિલ પાછું ખેંચી શકે છે. તો પછી રાજ્યપાલને પ્રક્રિયામાં શા માટે શામેલ કરવા?
અનુચ્છેદ 200 મુજબ જ્યારે કોઈ રાજ્યની વિધાનસભા દ્વારા બિલ પસાર કરવામાં આવે ત્યારે તે રાજ્યપાલને રજૂ કરવામાં આવશે અને રાજ્યપાલ જાહેર કરશે કે તે બિલને સંમતિ આપે છે અથવા તે તેની સંમતિ અટકાવે છે અથવા તે બિલને રાજ્યપાલ માટે અનામત રાખે છે. રાષ્ટ્રપતિની વિચારણા, સંમતિ રોકવાના કિસ્સામાં રાજ્યપાલે બિલ પર પુનર્વિચાર માટેના સંદેશ સાથે, " શક્ય તેટલું જલ્દી " બિલ પરત કરવું જરૂરી છે. જ્યારે બિલ બીજી વખત રાજ્યપાલ સમક્ષ રજૂ કરવામાં આવે ત્યારે તેની સંમતિ અટકાવી શકશે નહીં. રાજ્યપાલ બિલને અનામત રાખી શકે છે જો તેમના મતે તે બિલની સ્થિતિને જોખમમાં મૂકે તે રીતે હાઈકોર્ટની સત્તાથી અસ્વીકાર કરશે. કલમ 201 મુજબ, જ્યારે કોઈ બિલ રાષ્ટ્રપતિની વિચારણા માટે આરક્ષિત હોય ત્યારે રાષ્ટ્રપતિએ જાહેર કરવું જોઈએ કે તે બિલને સંમતિ આપે છે અથવા તેણે સંમતિ અટકાવી દીધી છે. રાષ્ટ્રપતિ રાજ્યપાલને સંદેશ સાથે બિલને વિધાનસભામાં પરત કરવા નિર્દેશ આપી શકે છે. જ્યારે કોઈ ખરડો આ રીતે પરત કરવામાં આવે ત્યારે વિધાનસભા આવા સંદેશની પ્રાપ્તિની તારીખથી " છ મહિનાના સમયગાળાની અંદર " તેના પર પુનર્વિચાર કરશે.
રાજ્યપાલ મંત્રી પરિષદની સહાય અને સલાહથી કાર્ય કરે છે તે સંદર્ભમાં, કલમ 163 ખરેખર તેની જોગવાઈ કરે છે. જો કે, તે વધુમાં જણાવે છે કે રાજ્યપાલ પોતાની વિવેકબુદ્ધિથી કાર્ય કરી શકે છે. કારણ કે તે બંધારણ દ્વારા અથવા તેના હેઠળ તેમના કાર્યોનો ઉપયોગ કરવા માટે જરૂરી છે. તે વધુમાં જણાવે છે કે રાજ્યપાલે પોતાના વિવેકબુદ્ધિથી કામ કરવું જરૂરી છે કે કેમ તે અંગેનો કોઈપણ પ્રશ્ન રાજ્યપાલનો નિર્ણય આખરી રહેશે અને તેમના દ્વારા કરવામાં આવેલ કોઈપણ બાબતની માન્યતાનો પ્રતિવાદ કરવામાં આવશે નહીં.
જેમ કે અગાઉ ઉલ્લેખ કર્યો છે તેમ ગવર્નરની વિવેકાધીન સત્તાઓ નિર્વિવાદ હોવા છતાં, અમર્યાદિત નથી. તેઓ સામાન્ય રીતે કલમ 356 હેઠળ રાષ્ટ્રપતિ શાસન લાદવાની ભલામણ કરતા રાષ્ટ્રપતિની વિચારણા માટે બિલના આરક્ષણના સંદર્ભમાં ઉપયોગ કરી શકાય છે અને રાજ્યની વહીવટી અને કાયદાકીય બાબતો અંગે મુખ્યમંત્રી પાસેથી માહિતી માંગી શકે છે. વધુમાં રાજ્યપાલો પાસે પરિસ્થિતિગત વિવેકબુદ્ધિ પણ હોય છે જેમ કે જ્યારે કોઈ પક્ષ પાસે સ્પષ્ટ બહુમતી ન હોય ત્યારે મુખ્યમંત્રીની નિમણૂક કરવી; જ્યારે સરકાર ફ્લોર ટેસ્ટમાં તેની બહુમતી સ્થાપિત કરવામાં નિષ્ફળ જાય ત્યારે તેને બરતરફ કરવી અને રાજ્ય વિધાનસભાનું વિસર્જન જ્યારે મંત્રી પરિષદ રાજીનામું આપે છે અને તેનો કોઈ વિકલ્પ નથી. જો કે, પક્ષપાત અથવા રાજકીય પક્ષપાતના આરોપોને ટાળવા માટે આ સત્તાઓનો ખૂબ જ કાળજીપૂર્વક, નિષ્પક્ષતાથી અને પૂર્વગ્રહ વિના ઉપયોગ થવો જોઈએ. બંધારણ સભાની ચર્ચાઓના સાદા વાંચનથી તે સ્પષ્ટપણે સ્પષ્ટ થાય છે કે બિલને સંમતિ અટકાવવી એ રાજ્યપાલોની વિવેકાધીન સત્તાઓમાંની એક નથી.
રાજ્યની વિધાનસભાઓ દ્વારા પસાર કરાયેલા બિલોના કિસ્સામાં આખો મુદ્દો " શક્ય તેટલી વહેલી તકે" શબ્દસમૂહના અર્થઘટનની આસપાસ ફરે છે. સર્વોચ્ચ અદાલતે દુર્ગા પદ ઘોષ વિરુદ્ધ પશ્ચિમ બંગાળ રાજ્યમાં તેના 1972ના ચુકાદામાં "શક્ય તેટલી વહેલી તકે" અર્થઘટન "નિવારણ વિલંબ વિના શક્ય તેટલું વહેલું" એવો અર્થઘટન કર્યો છે. પંછી કમિશને (2010) ભલામણ કરી હતી કે રાજ્યપાલોએ તેમની સંમતિ માટે રજૂ કરાયેલા બિલના સંદર્ભમાં છ મહિનાના સમયગાળામાં નિર્ણય લેવો જોઈએ.
આર્ટિકલ 201 રાજ્ય વિધાનસભાઓ માટે વિધેયકને રાષ્ટ્રપતિ દ્વારા પરત કર્યા પછી તેના પર પુનર્વિચાર માટે છ મહિનાની સમય મર્યાદા પ્રદાન કરે છે જે અગાઉ રાજ્યના રાજ્યપાલ દ્વારા તેમના વિચારણા માટે અનામત રાખવામાં આવ્યું હતું. અનુચ્છેદ 200 ની પ્રથમ જોગવાઈમાં વપરાતું વાક્ય કદાચ "શક્ય તેટલો જલદી", એ જ રીતે વિધાનસભાના કેટલાક મહિનાઓ અથવા તેના પછીના સત્રોની સમય મર્યાદા પ્રદાન કરવા માટે લાયકાત ધરાવતું હોવું જરૂરી છે. જેમ કે "પરંતુ છ મહિના પછી અથવા રાજ્ય વિધાનસભાના આગામી બે સત્રો, બેમાંથી જે વધુ હોય, સિવાય કે ગેરબંધારણીયતાના આધારે તે રાષ્ટ્રપતિની વિચારણા માટે અનામત ન રખાયું હોય”.
વિવેક કે. અગ્નિહોત્રી ( ભૂતપૂર્વ સેક્રેટરી જનરલ, રાજ્યસભા, ભારતની સંસદ )
