મેલેરિયાઃ ભારતમાં રોગચાળો અને મૃત્યુદર જાહેર આરોગ્ય માટે ચિંતાનો વિષય

વિશ્વભરમાં દર વર્ષે જૂન મહિનાની એન્ટિ-મેલેરિયા મહિના તરીકે ઊજવણી કરવામાં આવે છે. આ ઊજવણી ચોમાસાના આગમન અગાઉ અને મેલેરિયાના વ્યાપની મોસમ પહેલાં કરવામાં આવે છે, જેનો ઉદ્દેશ જાગૃતિ વધારવાનો તથા પરસ્પરના સંવાદ અને માસ મીડીયા અભિયાનો થકી સમુદાયની સહભાગીતાને વેગ આપવાનો છે.

ન્યૂઝ ડેસ્ક: વિશ્વભરમાં દર વર્ષે જૂન મહિનાની એન્ટિ-મેલેરિયા મહિના તરીકે ઊજવણી કરવામાં આવે છે. આ ઊજવણી ચોમાસાના આગમન અગાઉ અને મેલેરિયાના વ્યાપની મોસમ પહેલાં કરવામાં આવે છે, જેનો ઉદ્દેશ જાગૃતિ વધારવાનો તથા પરસ્પરના સંવાદ અને માસ મીડીયા અભિયાનો થકી સમુદાયની સહભાગીતાને વેગ આપવાનો છે.

મેલેરિયા માનવ સમુદાય પર મોટું સામાજિક-આર્થિક ભારણ ઊભું કરે છે અને અન્ય 6 બિમારીઓ (ઝાડા, એચઆઇવી/એઇડ્સ, ટીબી, શીતળા, હિપેટાઇટીસ બી અને ન્યુમોનિયા) સાથે વિશ્વમાં સંક્રમિત બિમારીના ભારણમાં તેમનું પ્રમાણ 85 ટકા થાય છે. મેલેરિયાનો ઉપદ્રવ ઉષ્ણ કટિબંધ તથા ઉપોષ્ણ કટિબંધીય ભાગના 90 જેટલા દેશોમાં છે અને તે પૈકીના અડધો-અડધ પ્રાંતો આફ્રિકા, સહારાના દક્ષિણ ભાગમાં આવેલા છે. વિશ્વની આશરે 36 ટકા (અર્થાત, 2020 મિલિયન) વસ્તી મેલેરિયાના સંપર્કમાં આવવાનું જોખમ ધરાવે છે. વિશ્વ આરોગ્ય સંગઠન (WHO)ના અંદાજ અનુસાર દર વર્ષે મેલેરિયાના 300-500 મિલિયન કેસો હોય છે. જેમાંથી 90 ટકા કેસો આફ્રિકામાંથી આવે છે. વધુમાં, મેલેરિયાને કારણે દર વર્ષે વિશ્વના 7,00,000થી 2.7 મિલિયન લોકો મોતને ભેટે છે અને તેમાંથી 75 ટકા લોકો આફ્રિકન બાળકો અને ગર્ભવતી માતાઓ હોય છે.

ભારતમાં મેલેરિયાનો રોગચાળો અને મૃત્યુ દર એ જાહેર આરોગ્ય માટે ચિંતાનો વિષય છે. આ બિમારી સામાજિક અને આર્થિક પરિસ્થિતિથી ભારે પ્રભાવિત છે અને તેને ગરીબોનો રોગ અને ગરીબીનું કારણ ગણવામાં આવે છે. સીમાંત સમુદાયો, ખાસ કરીને નિમ્ન સામાજિક-આર્થિક દરજ્જો ધરાવતા, ગુણવત્તાયુક્ત આરોગ્ય સંભાળ, પ્રત્યાયન તેમજ અન્ય મૂળભૂત સુવિધાઓની મર્યાદિત પહોંચ ધરાવતા ગ્રામીણ તથા આદિવાસી સમુદાયોએ સૌથી વધુ કપરી સ્થિતિનો સામનો કરવો પડે છે.

WHOના દક્ષિણ-પૂર્વીય એશિયન પ્રાંતના 11 દેશોમાં (જમીન વિસ્તાર 8,466,600 કિમી, અર્થાત વૈશ્વિક વિસ્તારના 6 ટકા) વસનારા 1.4 અબજ જેટલા લોકોમાંથી 1.2 અબજ લોકો મેલેરિયાનો ભોગ બનવાની શક્યતા ધરાવે છે અને તે પૈકીના મોટાભાગના લોકો ભારતમાં વસે છે. જો કે, મેલેરિયાના વૈશ્વિ ભારણમાં દક્ષિણ-પૂર્વ એશિયાનું પ્રમાણ ફક્ત 2.5 મિલિયન કેસો જેટલું છે. તેના કુલ કેસોમાં 76 ટકા કેસો એકલા ભારતના હોય છે. વળી, વિશ્વમાં પી.વિવેક્સ મેલેરિયાના 71થી 80 મિલિયન કેસો હોય છે, જે પૈકીના 42 મિલિયન કેસો દક્ષિણ-પૂર્વ અને પશ્ચિમી પેસિફિક દેશોના હોય છે.

કોવિડ-19 મહામારી દરમિયાન મેલેરિયા

વર્લ્ડ હેલ્થ ઓર્ગેનાઇઝેશન (WHO)એ કોવિડ-19ના સમયગાળા દરમિયાન મેલેરિયા નાબૂદીના કાર્યક્રમોની ઉપેક્ષા અંગે ચિંતા વ્યક્ત કરી હતી. તે જ સમયે, તેમે તમામ દેશોને ચેતવ્યા હતા કે, જો મેલેરિયાને અટકાવવામાં નહીં આવે, તો કોરોનાના સંક્રમણ તેમજ મેલેરિયાના કારણે વધુ લોકોનાં મોત નીપજશે. આ માટેનું એક કારણ એ છે કે, ઘણા દેશોમાં મેલેરિયાની સારવાર માટેની દવાઓ કોરોનાના દર્દીઓને પણ આપવામાં આવે છે, પરંતુ મેલેરિયાને અટકાવવા માટેનાં અસરકારક પગલાં ભરવામાં આવતાં નથી. જો આ પરિસ્થિતિમાં મેલેરિયા ફેલાશે, તો કોરોનાનું જોખમ પણ વધી શકે છે.

હાઇડ્રોક્સિક્લોરોક્વિન હજી પણ ઘણાં દેશોમાં કોરોનાની સારવાર માટે અસરકારક દવા ગણાય છે. બંને બિમારીઓના દર્દીઓની સંખ્યામાં એકસાથે થતો વધારો આવી દવાઓની ગંભીર અછત સર્જી શકે છે. તેના કારણે મૃત્યુ આંક વધી શકે છે. આ સ્થિતિને ધ્યાનમાં રાખીને WHOએ મેલેરિયાથી સૌથી વધુ પ્રભાવિત થતા આફ્રિકન દેશો સહિત વિશ્વના અન્ય દેશોને પણ આ બિમારીને અટકાવવાની, તેની ચકાસણી કરવાની અને સારવારની કામગીરી ઝડપથી હાથ ધરવાની સૂચના આપી છે.

મેલેરિયાના દર્દીઓ પર ડબલ એટેક થઇ શકે છે

રામ મનોહર લોહિયા ઇન્સ્ટિટ્યૂટના એમડી ડૉ.વિક્રમ સિંગે જણાવ્યું હતું કે, જો કોઇ વ્યક્તિને મેલેરિયા હોય અને આ સમય દરમિયાન તેને કોરોના પણ થાય, તો તેના માટે આ ડબલ એટેક જેવી સ્થિતિ ઊભી થાય છે. ત્યાર પછી તેને સાજા થવામાં વધુ સમય લાગશે. કારણ કે, આ બંને બિમારીઓ શરીરમાંથી હિમોગ્લોબિન ઓછું કરી દે છે. આવા સંજોગોમાં ઘટી ગયેલી રોગપ્રતિકારક શક્તિ એન્ટિબોડીની રચનાને ધીમી પાડી શકે છે.

ભારતમાં આરોગ્ય સંભાળ અને મેલેરિયા નિયંત્રણ કાર્યક્રમ

ભારતમાં 29 રાજ્યો અને સાત કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશો આવેલાં છે. દેશમાં સંખ્યાબંધ સુઆયોજિત નેશનલ ડિસીઝ કન્ટ્રોલ (રાષ્ટ્રીય બિમારી નિયંત્રણ)/નાબૂદી કાર્યક્રમો અસ્તિત્વ ધરાવે છે અને રાજ્ય સરકારો રાષ્ટ્રીય નીતિઓને અનુસરીને તેમનો અમલ કરે છે. સમગ્ર ભારતમાં સરકારની સહાયતા ધરાવતી ત્રણ સ્તરની આરોગ્ય સંભાળ વ્યવસ્થા આવેલી છે (પ્રાથમિક આરોગ્ય સંભાળ વ્યવસ્થા ગ્રામીણ વિસ્તારોમાં પ્રાથમિક આરોગ્ય કેન્દ્રો અને પેટાકેન્દ્રોનું નેટવર્ક ધરાવે છે, મ્યુનિસિપલ કાઉન્સિલ અને કોર્પોરેશન હેઠળ કાર્યરત નગરોમાં અર્બન હેલ્થ પોસ્ટ્સ અથવા તો ડિસ્પેન્સરી, ગૌણ સંભાળ માટે જિલ્લા હોસ્પિટલો અને તૃતિય સંભાળ માટે મેડિકલ કૉલેજો અને હોસ્પિટલોનું નેટવર્ક ધરાવે છે). ખાનગી હેલ્થ કેર પ્રોવાઇડર્સમાં જનરલ પ્રેક્ટિશનર્સ તથા વૈદ્ય ઉપરાંત હોસ્પિટલો તથા ચિકિત્સાલયો આવેલાં હોય છે, જેનું વ્યાવસાયિક ધોરણે સંચાલન કરવામાં આવે છે. તૃતીય શ્રેણીની (ટર્ટિયરી) સંભાળ લેતી હોસ્પિટલો વિશાળ જાહેર ક્ષેત્રનાં ઔદ્યોગિક એકમો તથા વિશાળ ખાનગી ક્ષેત્રના ઉદ્યોગ દ્વારા પણ સંચાલિત હોય છે.

સંગઠિત નેશનલ વેક્ટર બોર્ન ડિસીઝ કન્ટ્રોલ પ્રોગ્રામ (NVBDCP) રાજ્ય સરકારોને તકનીકી તથા કામગીરીને લગતી માર્ગદર્શિકા પૂરી પાડે છે અને સાથે જ ભારતમાં મેલેરિયા, ફિલેરિયાસિસ, જાપાનિઝ ઇન્સેફેલાઇટિસ અને ડેંગ્યુ હેમોરેજિક ફિવર કન્ટ્રોલનો અડધો ખર્ચ ઊઠાવે છે. NVBDCPનો અમલ સ્થાનિક સ્તરે બહુ-હેતુકીય કાર્યકરોની સહાયથી પ્રાથમિક આરોગ્ય સંભાળ વ્યવસ્થા થકી કરવામાં આવે છે. પહોંચી ન શકાય, તેવા વિસ્તારોમાં સમુદાય સ્તરે દવા વિતરણ કેન્દ્રો (ડીડીસી) અને તાવ સારવાર ડેપો (FTDs) પૂરાં પાડવામાં આવે છે. વહેલું નિદાન અને સંપૂર્ણ સારવાર, પસંદગીયુક્ત વેક્ટર નિયંત્રણ તથા વ્યવહારમાં પરિવર્તન સાથેનું પ્રત્યાયન એ NVBDCPની વર્તમાન મેલેરિયા નિયંત્રણ રણનીતિનાં ચાવીરૂપ ઘટકો છે.

ભારતમાં મેલેરિયાની સ્થિતિ

ભારતમાં, ભૌગોલિક-પારિસ્થિતિક વિભિન્નતા, બહુવિધ વંશીયતા તથા ફાલ્સીપેરમ, વિવેક્સ અને મેલેરિયા આ ત્રણ પ્લાઝ્મોડિયલ પ્રજાતિઓનું પ્રસરણ કરતા નવ એનોફેલિન વેક્ટર્સના વ્યાપક વિસ્તરણને કારણે મેલેરિયાનો રોગ જટિલ છે. એનોફિલીસ મોટાપાયે વિસ્તરણ ધરાવે છે અને તે ગ્રામીણ મેલેરિયાનું મુખ્ય વેક્ટર છે, સ્ટેફેન્સી એ મુખ્ય શહેરી વેક્ટર છે, ફ્લુવિએટિલિસ પર્વતીય પ્રદેશોમાં પ્રવર્તે છે તથા મિનિમસ, નિવાઇપેસ, ફિલિપિનેન-સિસ અને ડાઇરસ ઉત્તર-પૂર્વનાં વેક્ટર્સ છે અને સન-ડાઇકસ અંદામાન અને કાર નિકોબારના ટાપુઓ પર જોવા મળે છે. એનુલેરિસ વ્યાપક વિસ્તરણ ધરાવતા ગૌણ વેક્ટર્સ છે.

1947માં જ્યારે ભારતને આઝાદી મળી, ત્યારે 330 મિલિયનની વસ્તીમાં મેલેરિયાના 75 મિલિયન કેસો નોંધાવાનો અંદાજ હતો. 1950ના દાયકાનાં પાછલાં અને 1960નાં આગલાં વર્ષો દરમિયાન, મેલેરિયા નાબૂદી ક્ષેત્રે નોંધપાત્ર સિદ્ધિ હાંસલ કરી શકાઇ અને 1964માં મેલેરિયાના કેસોની સંખ્યા ઘટીને ફક્ત 1,00,000 જેટલી થઇ ગઇ. જો કે, મેલેરિયાએ પાછો ઊથલો માર્યો. 1976 સુધીમાં મેલેરિયાના કેસો વધીને 6.4 મિલિયન સુધી પહોંચી ગયા. ફાલ્સીપેરમમાં સતત વધારો નોંધાયો અને તાજેતરનાં વર્ષોમાં તેનું પ્રમાણ ક્રમશઃ વધીને આશરે 50 ટકા જેટલું થઇ ગયું છે.

ભારતમાં વય તથા જાતિ (લિંગ)ના આધારે મેલેરિયાનું પ્રચલન

ભારતમાં મોટાભાગના અભ્યાસો રોગચાળાના સંશોધન માટે હાથ ધરાયા છે. દેશના જુદા-જુદા ભાગોમાં વય તથા જાતિના આધારે મેલેરિયાના મોસમી પ્રચલન અંગે ઘણી મર્યાદિત માહિતી ઉપલબ્ધ છે. ઉપલબ્ધ અભ્યાસોમાં, વય અને જાતિના વર્ગીકરણનો ઉપયોગ કરવામાં આવ્યો છે, તે મનસ્વી છે. સામાન્યપણે તમામ વય જૂથોમાં મહિલાઓની તુલનામાં પુરૂષોમાં આ બિમારીનું પ્રમાણ વધુ જોવા મળે છે. આસામ, અરૂણાચલ પ્રદેશ અને રાજસ્થાન જેવાં રાજ્યોમાં પુખ્તોની તુલનામાં બાળકોમાં મેલેરિયાનું પ્રચલન વધુ જોવા મળ્યું હતું, જ્યારે ગંગા નદીના મેદાની પ્રદેશોમાં અવળી સ્થિતિ પ્રવર્તતી હતી.

કેસોની સંખ્યા વચ્ચે અસમાનતા

1990માં એવું અનુમાન કરવામાં આવ્યું હતું કે, ભારતની 843.7 મિલિયન વસ્તીમાંથી 75, 240 અને 500 મિલિયન લોકો ક્રમશઃ મેલેરિયાના વધુ, મધ્યમ અને ઓછા સંપર્કમાં આવવાનું જોખમ ધરાવતા હતા. ત્યારથી લઇને પરિસ્થિતિમાં ખાસ ફર્ક નથી પડ્યો. હવે એ બાબત સર્વ સ્વીકૃત છે કે, પ્રાથમિક આરોગ્ય તકેદારી વ્યવસ્થામાં હાથ ધરાયેલી દેખરેખના આધારે રાષ્ટ્રીય સ્તરે મેલેરિયાના નોંધાયેલા કેસો મેલેરિયાના વાસ્તવિક પ્રમાણને નહીં, બલ્કે પ્રવાહને પ્રતિબિંબિત કરે છે. 1990ના દાયકામાં ભારતમાં મેલેરિયાના 1.5-2.6 મિલિયન કેસો તથા 660-1000 મૃત્યુ/ પ્રતિવર્ષ નોંધાયા હતા, જ્યારે WHOના અંદાજ પ્રમાણે 15 મિલિયન મેલેરિયાના કેસો નોંધાયા હતા અને પ્રતિ વર્ષ 19,500–20,000 મોત નોંધાયા હતા.

ભારતમાં ગર્ભાવસ્થામાં મેલેરિયાનું જોખમ

સૌ જાણે છે કે, ગર્ભવતી મહિલાઓમાં મેલેરિયા થવાનું જોખમ ઘણું વધારે હોય છે. તેની જાણીતી અસરોમાં કોનજેનિટલ મેલેરિયા, જન્મ સમયે ઓછું વજન, શિશુનું મૃત્યુ અને માતાના મૃત્યુનો સમાવેશ થાય છે. તે સેરેબ્રલ મેલેરિયા અને ગંભીર એનિમીયાનું કારણ બની શકે છે. ઓછું પ્રસરણ ધરાવતા વવિસ્તારોમાં માતા મૃત્યુ દર એક ટકા જેટલો હોય છે, જ્યારે આફ્રિકામાં તે 84 અને પ્રત્યેક 1,00,000 પ્રતિ જીવિત જીવિત જન્મ સામે 2,000નો હોઇ શકે છે (0.00084–2%).

મધ્ય ભારતમાંથી એવું નોંધવામાં આવ્યું છે કે, ગર્ભવતી ન હોય તેવી સ્ત્રીઓની તુલનામાં ગર્ભવતી મહિલાઓ વિવેક્સ અને ફાલ્સીપેરમને કારણે વધુ યાતના સહન કરે છે. સંક્રમણ ધરાવતી માતાના નવજાત શિશુનું વજન સંક્રમણ ન ધરાવતી માતાઓના નવજાત શિશુ કરતાં સરેરાશ 300થી 350 ગ્રામ જેટલું ઓછું હતું. આ વજન છ મહિના સુધી નોંધપાત્ર રીતે ઓછું રહ્યું હતું. જેની શિશુના વિકાસ પર અવળી અસર પડી હતી. પ્રથમથી ત્રીજી ગર્ભાવસ્થા સુધીમાં મેલેરિયાના સંક્રમણનો દર ઘટતો હોવાનું જોવા મળ્યું હતું.

મેલેરિયા મૃત્યુ દરનું વય અને જાતિ (લિંગ)ના આધારે વર્ગીકરણ

મેલેરિયાનું વય તથા જાતિના આધારે વર્ગીકરણ દર્શાવે છે કે, સામાન્યપણે તમામ વયજૂથોમાં સ્ત્રીઓની તુલનામાં પુરૂષોમાં મેલેરિયાના કારણે મૃત્યુ થવાનું પ્રમાણ ઊંચું જોવા મળ્યું છે. જાતિગત (લિંગ આધારિત) મૃત્યુ દરમાં રહેલું આ અંતર 25 વર્ષની વય પછી વધે છે. એકંદરે, સ્ત્રી-પુરૂષના 1:0.56ના રેશિયો સાથે પુરૂષોમાં મૃત્યુ આંક 2,827 (63.1 ટકા) નોંધાયો હતો અને તેની તુલનામાં મહિલાઓમાં મૃત્યુઆંક 1,654 (36.9 ટકા) જેટલો નીચો હતો. આફ્રિકામાં મોટાભાગે શિશુઓ તથા બાળકો આ બિમારીને કારણે મોતને ભેટે છે, તેનાથી અલગ, ભારતમાં 44 વર્ષની વય સુધી સ્ત્રીઓ તથા પુરૂષોમાં મેલેરિયાને કારણે થતા મોતની સંખ્યામાં વધારો જોવા મળે છે અને ત્યાર પછી મૃત્યુઆંક નીચો થતો જતો હતો. 14 વર્ષ કરતાં નીચેની વયનાં શિશુ તથા બાળકોમાં મોતનું પ્રમાણ 20.6 ટકા હોવા છતાં તેના કરતાં મોટી વય (15-54 વર્ષ)માં આ પ્રમાણ 56.1 ટકા અને બાકીનું 23.3 ટકા પ્રમાણ 55 વર્ષ કરતાં વધુ વયમાં જોવા મળ્યું હતું. આમ, આર્થિક રીતે ઉત્પાદકીય વય દરમિયાન મેલેરિયાના કારણે મોત નીપજવાનું પ્રમાણ વધુ જોવા મળ્યું હતું.

મેલેરિયાનું આર્થિક ભારણ

પરિણામો સૂચવે છે કે, ભારતમાં મેલેરિયાને કારણે સર્જાતું ભારણ કુલ 1940 મિલિયન ડોલરનું હોઇ શકે છે. મુખ્ય ભારણ આવક ગુમાવવાને કારણે (75 ટકા) સર્જાય છે, જ્યારે 24 ટકા ભારણ સારવારના ખર્ચને કારણે સર્જાય છે. મૃત્યુદર નીચો હોવાથી તે મેલેરિયાના આર્થિક ભારણનો મુખ્ય સ્રોત નથી.