શું ઇલેક્ટોરલ બોન્ડને કારણે ચૂંટણી ફંડિંગમાં પારદર્શિતા આવી ખરી?

થોડા દિવસ પહેલાં રાજ્ય કક્ષાના નાણા પ્રધાન અનુરાગ ઠાકુરે લેખિત જવાબમાં સંસદમાં જણાવ્યું કે, ભારતનું ચૂંટણીપંચ ચૂંટણીઓ માટે સરકાર ભંડોળ આપે તેની તરફેણમાં નથી. તેમણે જણાવ્યું કે, ચૂંટણીપંચે સરકારને જણાવ્યું છે કે, તેઓ ચૂંટણીનું ભંડોળ સરકાર આપે તેની તરફેણમાં નથી, કેમ કે, સરકારી ભંડોળથી વધારનો ખર્ચ ઉમેદવાર થાય કે, અન્યો દ્વારા થાય તેની ચકાસણી કરી શકવાની સ્થિતિ તે નથી. પંચનો મત એવો છે કે, અસલી મુદ્દાઓના ઉકેલ માટે મોટા પાયે ફેરફારો કરવા પડે તેમ છે, જેથી રાજકીય પક્ષોને મળતા ભંડોળ અને તેનો કેવી રીતે ઉપયોગ થાય છે તેના વિશે સંપૂર્ણ પારદર્શિતા આવી શકે.

ન્યૂઝ ડેસ્કઃ સરકાર ચૂંટણી લડવા માટેનું ભંડોળ આપે તેવા વડાપ્રધાનના સૂચનને ચૂંટણીપંચે નકારી કાઢ્યું છે. 2016માં તેમણે નોટબંધી કરી, તે પછી તેમણે આવો અભિપ્રાય વ્યક્ત કર્યો હતો. તેમણે સાથે જ લોકસભા અને રાજ્યોની વિધાનસભાઓની ચૂંટણી એક સાથે યોજવાનું પણ સૂચન કર્યું હતું. ભ્રષ્ટાચાર રોકવા માટે સરકાર તથા ચૂંટણી તંત્રનો સમય બચાવવા માટે તેમણે આ સૂચન કર્યું હતું.

ચૂંટણી પંચે ચૂંટણી માટેના સરકારી ભંડોળ વિશે પોતાનો અભિપ્રાય આપી દીધો હશે, પરંતુ પ્રધાને જણાવ્યું કે, સરકાર રાજકીય ભંડોળની બાબતમાં પારદર્શીતા લાવવા અને ચૂંટણીઓમાં નાણાંની તાકાતને રોકવા માટે કટિબદ્ધ છે. રોકડનો વ્યવહાર અટકાવવા માટે અને રાજકીય ભંડોળમાં પારદર્શીતા લાવવા માટે સરકારે આવકવેરા કાયદામાં ફેરફાર કર્યો હતો. અનામી વ્યક્તિ દ્વારા વધુમાં વધુ રોકડ ચૂંટણી ફાળો 2000 રૂપિયાનો જ કરવામાં આવ્યો છે.

તેમણે એવો પણ ઉલ્લેખ કર્યો કે, સરકારે 2018માં રાજકીય ભંડોળમાં પારદર્શીતા લાવવા માટે ઇલેક્ટોરલ બોન્ડની પ્રથા દાખલ કરી હતી, જેમાં ઑડિટ ટ્રેઇલ સાબિત થઈ શકે. પણ સવાલ એ છે કે, શું સરકારે ઇલેક્ટોરલ બોન્ડ સાથેના સુધારા દાખલ કર્યા છે, તેના કારણે રાજકીય ભંડોળમાં પારદર્શીતા આવી ખરી?

રાજકીય પક્ષોને ઇલેક્ટોરલ બોન્ડ દ્વારા કઈ રીતે ભંડોળ મળ્યું છે તેના પર નજર નાખતા ખ્યાલ આવી જાય છે કે પારદર્શીતા લાવવાના બદલે તેના કારણે રાજકીય દાન બહુ મર્યાદિત અને પસંદગીના મોટા પક્ષ પૂરતું જ મર્યાદિત રહી ગયું. તેના કારણે નાના અને રાજકીય પ્રાદેશિક પક્ષોને મોટું નુકસાન થયું છે.

જાન્યુઆરી 2018માં દાખલ કરવામાં આવેલી ઇલેક્ટોરલ બોન્ડની પદ્ધતિ પ્રમાણે ભારતનો કોઈ પણ નાગરિક કે ભારતની કોઈ પણ કંપની સ્ટેટ બેન્ક ઓફ ઇન્ડિયાની પસંદગીના બ્રાન્ચમાંથી બોન્ડ ખરીદી શકે છે. 1000થી શરૂ કરીને 10 હજાર, લાખ, દસ લાખ અને એક કરોડ એવી રીતે બોન્ડ આપવામાં આવે છે. તે ખરીદીને 15 દિવસની અંદર જ પોતાની પસંદગીના રાજકીય પક્ષને આપી દેવાનો રહે છે.

આવી રીતે ઇલેક્ટોરલ બોન્ડ મેળવીને વટાવનાર રાજકીય પક્ષને રાજ્યની વિધાનસભામાં કે લોકસભાની ચૂંટણીમાં ઓછામાં ઓછા 1 ટકો મત મળ્યા હોવા જોઈએ. તેના કારણે નવી નોંધાયેલી રાજકીય પાર્ટીઓને બહુ મુશ્કેલી નડે છે, કેમ કે તેમના માટે એક ટકો મતો મેળવવા મુશ્કેલ હોય છે. તેની સામે સ્થાપિત મોટા પક્ષો ફાયદામાં રહે છે.

ઇલેક્ટોરલ બોન્ડના કારણે બિલકુલ પારદર્શિતા આવી નથી. નિયમ પ્રમાણે રાજકીય પક્ષોને બોન્ડ આપનાર વ્યક્તિની ઓળખ ખાનગી રાખવામાં આવે છે. કાળું નાણું બહાર લાવવાના બદલે આ રીતે ઓળખ છુપી રહેતી હોવાથી વ્યક્તિ કે કંપનીને પોતાનું કાળું નાણું રાજકીય પક્ષોને બોન્ડ મારફત દાનમાં આપી દેવું વધારે સહેલું પડે છે. ચૂંટણી પ્રક્રિયામાં સુધારાના નામે આપણે છેલ્લા થોડા વર્ષોમાં તેને વધારે ધૂંધળી બનાવી છે અને અસલી સુધારાની બાબતમાં કશું થયું નથી.

ફોરેન કન્ટ્રિબ્યૂશન (રેગ્યુલેશન) ઍક્ટ (FCRA)માં સુધારાના કારણે રાજકીય પક્ષોને ભંડોળ મેળવવાની વાત બહુ જોખમી છે. આવી રીતે આવતું ભંડોળ શંકાસ્પદ હોઈ શકે છે અને આપનારની ઓળખ ખાનગી રહે છે. લાંબા ગાળે વિદેશમાંથી આવતું નાણું આપણી રાજકીય પદ્ધિત પર પ્રભાવ પણ પાડી શકે છે.

ઇલેક્ટોરલ બોન્ડને કારણે ઊભા થયેલી સમસ્યા દર્શાવે છે કે ભારતીય ચૂંટણીમાં નાણાંની ભૂમિકાને હટાવવી પડકારજનક છે. બોન્ડના કારણે જ ફરીથી જૂની માગણી ઊભી થઈ છે કે સરકારે ચૂંટણી માટેનો ખર્ચ આપવો જોઈએ. આપણે આ ચર્ચાને ચૂંટણી પ્રક્રિયામાં વધુ વ્યાપક સુધારા તરફ વાળવી જોઈએ. રાજકીય પક્ષો ચૂંટણી સુધારા લાવવાની વાતો કરતાં રહે છે, પણ તેમને તેમાં કોઈ રસ નથી હોતો, કેમ કે આવી પદ્ધતિમાં તેઓ જ ફાવે છે.

ચૂંટણી લડી રહેલા રાજકીય પક્ષોમાંથી જ કોઈ આખરે સરકાર બનાવશે, માટે તેમને કોના તરફથી ફંડ મળ્યું તે જાણવું મતદારો માટે જરૂરી છે. પારદર્શીતાના અભાવના કારણે સ્થાપિત હિતો અને મોટા ઉદ્યોગ ગૃહોના ઇશારે સરકારો કામ કરતી હોવાના આક્ષેપો થાય છે. યુપીએ સરકાર સામે ઉદ્યોગગૃહના સમર્થના આરોપા લાગ્યા હતા, પણ છેલ્લા છ વર્ષમાં ખાસ કશું બદલાયું નથી.

સેન્ટર ફોર મીડિયા સ્ટડીઝના અભ્યાસ અનુસાર રાજકીય પક્ષો અને ઉમેદવારોએ 2019માં લોકસભા ચૂંટણી દરમિયાન 60,000 કરોડ રૂપિયાનો ખર્ચ કર્યો હતો. આજ સુધીની તે સૌથી મોંઘી ચૂંટણી સાબિત થઈ હતી. ભારતીય જનતા પક્ષે કુલ ખર્ચમાંથી 45 ટકા ખર્ચ કર્યો હતો, જે દર્શાવે છે પહેલાં કરતાંય ચૂંટણી લડવા માટે નાણાંનું મહત્ત્વ વધી રહ્યું છે.

ઉમેદવાર દીઠ ખર્ચ કરવાની મર્યાદા 80 લાખ રૂપિયા છે, પણ મજબૂત ઉમેદવારો તેનો ભંગ કરતા હોય છે. સમગ્ર ચૂંટણી પ્રક્રિયા કરોડપતિ માટે પૈસાનો ખેલ બનવાનું મેદાન બની ગઈ છે. વર્તમાન વ્યવસ્થા યોગ્ય નિયમનમાં નિષ્ફળ ગઈ છે અને ઉમેદવારો કે રાજકીય પક્ષોને જવાબદાર ઠેરાવી શકાતા નથી. ઇલેક્ટોરલ બોન્ડ પણ તેમાં કોઈ રીતે મદદરૂપ થયા નથી.

ચૂંટણી પ્રક્રિયામાં ધરખમ સુધારાની, રાજકીય ભંડોળમાં પારદર્શીતાની જરૂર છે. રાજકીય પદ્ધતિના બે જોડકાં ગુણ એટલે જવાબદારી અને પારદર્શીતા. નિયંત્રિત સત્તાના અભાવે નિયમોનો ભંગ કરનારાને સજા કરવી મુશ્કેલ છે. આવું થવું શક્ય નથી તેના કારણે ભારતીય ચૂંટણીમાં ધનિક લોકોનો જ ખેલ ચાલવાનો અને ઓછા પૈસાદાર લોકો કોરાણે જ રહેવાના.

(સંજય કુમાર સેન્ટર ફોર સ્ટડી ઓફ ડેવલપિંગ સોસાયટીઝ ખાતે પ્રોફેસર છે. તેઓ રાજકીય વિશ્લેષક અને સેફોલોજિસ્ટ પણ છે. વ્યક્ત થયેલા વિચારો અંગત છે)

(નીલ માધવ, દિલ્હી યુનિવર્સિટીના પત્રકારત્વના વિદ્યાર્થી અને સીએસડીસીના રિસર્ચ કાર્યક્રમ લોકનીતિ સાથે જોડાયેલા છે.)