વર્તમાનમાં આંધ્રપ્રદેશની સરકારે થોડા સમય પહેલા જ આંધ્ર પ્રદેશમાં સ્થાનિક ઉમેદવારોને રોજગારનું ઉદ્યોગ/ કારખાનાઓનું બિલ 2019 પસાર કર્યું છે. આ કાયદા અંતર્ગત ઉદ્યોગોમાં 75 ટકા નોકરી સ્થાનિક લોકો માટે અનામત રાખવાની જોગવાઈ કરી છે.
ઉદ્યોગો પાસે તેને લાગુ કરવા માટે ત્રણ વર્ષનો સમય પણ આપ્યો છે. જો તેમની પાસે કુશળ લોકો પર્યાપ્ત નથી તો જરુરી કુશળતા વાળા સ્થાનિક લોકોને તાલીમ આપવામાં આવે.
આ પગલાથી રાજ્યમાં નવા રોકાણમાં અડચણ આવી શકે છે અને આ વિસ્તારમાં ઉદ્યોગોને પણ નુકશાન થઈ શકે છે. જેને કારણે નોકરીઓમાં પણ નુકશાન થશે અને આર્થિક વિકાસમાં ઘટશે. બ્રેક્સિટના કારણે બ્રિટેનમાં જે દેખાઈ છે, તેવું જ. જો કે, શરુઆતમાં આ એક વિકસિત રાજ્યમાં કામ કરી શકે છે, પણ લાંબા સમયે ગરીબ રાજ્યો, ખાસ કરીને બિમારુ રાજ્યોની વચ્ચે આવક અને અવસરોની અસમાનતા ઉભી કરી શકે છે.
ભારતમાં લગભગ 20 ટકા અથવા 100 મિલિયન કાર્યબળ પ્રવાસીઓનું છે, જેને લઈ સ્થાનિક લોકોની વચ્ચે કુશળતાની ખામી અને પ્રભાવિત કરે છે.
વાસ્તવમાં જોઈએ તો, મહારાષ્ટ્ર સરકારે 2008માં રાજ્ય સબસિડી માટે 80 ટકા સ્થાનિક નોકરી કોટા સાથે લાવ્યા હતા, પરંતુ સ્થાનિક લોકોના સાથે કુશળતાનો સેટ પર્યાપ્ત ન હોવાના કારણે પ્રસ્તાવને સફળતાપૂર્વક લાગુ થયું નહી. આવી જ રીતે કર્ણાટક 2016માં 100 ટકા સ્થાનિક કોટાના પ્રસ્તાવ સાથે લાવ્યા હતા, પણ કાયદા વિભાગે તેને અસંવૈધાનિક ગણાવ્યું હતું.
મધ્યપ્રદેશ પણ આવી રીતનો જ સમાન કાયદા પર વિચાર કરી રહી છે. ગોવા અને ઓડિશા આગામી લાઈનમાં ઊભું જ છે. મહારાષ્ટ્ર અને આસામમાં અલગ અલગ તીવ્રતામાં દાયકાઓ સુધી જેવી રાષ્ટ્રવાદી આંદોલન જોયા છે. ભારતમાં આર્થિક પ્રવાસી માર્ગ પર દિશાત્મક બદલાવના ભાગરુપે, ઉત્તર ભારતમાં વધુ લોકો દક્ષિણથી તરફ જાય છે. ઉત્તર-પૂર્વ ભારતીય પ્રવાસી ભાવનાઓનો સ્વાર ધીમે-ધીમે સામે આવી રહ્યો છે.
આ વિચાર સાથે જોડાવા માટે કર્ણાટકની નવી સરકાર ઉત્સુક છે. રાજ્ય આઈ.ટી. વિભાગમાં નોકરીઓનો ફાયદો ઉઠાવવા માટે સ્થાનિક લોકોની પ્રતિભાને વધારવાનો પ્રયત્ન થાય છે. કર્ણાટકના સીએમે સ્વતંત્રતા દિવસના સંબોધનમાં પણ તેની જાહેરાત કરી હતી.
સારામાં સારા શૈક્ષણિક પ્રસંગોની શોધમાં ભારતીય અન્ય રાજ્યો તરફ આગળ વધે છે પણ આ નવા ઉભરતા ટ્રેલ્સ ઉપરાંત પણ ભારત મોટા ભાગના જિલ્લામાં શહેરી કાર્યબળના 10 ટકામાંથી એક એક આંતરરાજ્ય પ્રવાસી છે. મધ્યપ્રદેશમાં જ્યાં સ્થાનિક લોકો માટે કોટા માટે જે જગ્યા છે તે 5 ટકાનો ભાગ છે,
આંતરરાજ્ય પ્રવાસ
ભારતનું સંવિધાન અનેક જોગવાઈના માધ્યમથી આંદોલનની સ્વતંત્રતા અને પરિણામસ્વરુપ ભારતની વચ્ચે રોજગારની ગેરંટી આપે છે. કલમ 19 એ સુનિશ્ચિત કરે છે કે, નાગરિક ભારતના કોઈ પણ વિસ્તારમાં સ્વેચ્છાએ આગળ વધી શકે છે. અનુચ્છેદ 16 સાર્વજનિક રોજગારમાં જન્મ આધારિત ભેદભાવની ગેરંટી આપતું નથી.
અનુચ્છેદ 15 જન્મ સ્થાનના આધાર પર ભેદભાવની વિરુદ્ધમાં અને અનુચ્છેદ 14 જન્મ સ્થાન ઉપરાંત કાયદા સમક્ષ સમાનતાની જોગવાઈ આપે છે. હાલમાં જ આંધ્ર પ્રદેશ સરકાર દ્વારા પાસ થયેલા નોકરી સંરક્ષણ કાયદામાં મુખ્ય રીતે સંવૈધાનિક આધારને પડકાર આપે છે.
સંવૈધાનિક જોગવાઈઓને એક બાજુ રાખીને આંતરરાજ્ય પ્રવાસોની સંખ્યામાં સ્થાનિક લોકોની નોકરીની સુરક્ષા પર ચર્ચા વિચારણ કરવી જોઈએ. આંતરરાજ્ય પ્રવાસના પરિણામ પર જનગણનાના આંકડા ખાસ કરીને ઓછા આંકવામાં આવે છે. કારણે કે, ઓછા સમયમાં અને પરિપત્ર પ્રવાસને બહું સારી રીતે પકડતા નથી. પણ વૃદ્ધિદરમાં અને તુલનાત્મક ટકાવારીમાં હજુ પણ અનુમાન લગાવી શકાય છે.
ઉત્તર દક્ષિણનો ભૂ-ભાગ
તપાસવામાં આવેલા આંકડાઓ અનુસાર ઉત્તર-દક્ષિણ ભાગના પણ છે. જો ઉત્તર પ્રદેશ, બિહાર અને પશ્ચિમ બંગાળનો એક બ્લોક માનવામા આવે છે અને કર્ણાટક, કેરલ, તમિલનાડુ, આંધ્રપ્રદેશ અને તેલંગણાના એક બ્લોકના રુપમાં જોવામાં આવે છે. આ બંને બ્લોકની વચ્ચે દ્વિપક્ષીય પ્રવાહ 85 ટકા દક્ષિણ તરફ નિર્દેશ કરે છે.
2011 બાદથી ફીલ્ડ રિપોર્ટથી જાણવા મળે છે તેમ આ ભૂભાગમાં ઘણો વધારો થયો છે અને તેની 2021માં ગણતરી કરી ખાતરી કરવી જોઈએ.
2017-18 માટે લીધેલા ડ્રાફ્ટ નેશનલ સૈંપલ સર્વે ઓફિસના નોકરી સર્વેમાં 2017-18માં ભારતમાં બેરોજગારી દર 6.1 ટકા, 45 વર્ષના સૌથી ઉંચા સ્તર પર આંકવામાં આવ્યો છે. અત્યાર સુધી જાહેર કરાયેલા રિપોર્ટમાં કહેવાયું છે કે, ભારતીય રાજ્યોમાં લગભાગ 1/3 ભાગમાં 2017-18માં રાષ્ટ્રીય સરેરાશ સૌથી વધુ બેરોજગારી છે.
આર્થિક સર્વેક્ષણ 2017માં ખુલાસો કરવામાં આવ્યો કે, 2011-16 દરમિયાન રાજ્યોની વચ્ચે વાર્ષિક સરેરાશ શ્રમ પ્રવાસ 9 મીલિયનની આસપાસ હતો. દિલ્હી, મહારાષ્ટ્ર, તમિલનાડુ અને ગુજરાત જેવા રાજ્યોમાં હિન્દી ભાષી રાજ્યોના ઉત્તર પ્રદેશ, બિહાર અને મધ્યપ્રદેશથી મોટી સંખ્યામાં પ્રવાસિઓ આકર્ષિત થાય છે. વસ્તી ગણતરી 2011 મુજબ અંતર-જિલ્લા પ્રવાસનમાં 1991 અને 2001ની વસ્તી ગણતરી વચ્ચે 30 ટકાથી 2001 અને 2011ની વચ્ચે 58 ટકાની વૃદ્ધિ થઈ છે.
વિચારવા જેવું તો એ છે કે, 2011ની વસ્તી ગણતરી મુજબ સૌથી વધુ સાક્ષરતા દર કેરલમાં 93.91 ટકા સાથે કેરળ રાજ્યમાં આર્થિક સર્વેક્ષણ 2017 મુજબ આંતરિક સ્થળાંતર દરમાં વધારા સાથે બેરોજગારની મહત્તમ સંખ્યા 11.4% નોંધાઈ છે. કદાચ ઉદ્યોગ-તૈયાર વર્કફોર્સનું અલ્પ-કુશળ પ્રતિબિંબ સ્થાનિક લોકોને દેશના અન્ય વિસ્તારોમાં જવા દબાણ કરી રહ્યું છે.
વાસ્તવિક નોકરી કાયદા દ્વારા નહીં પરંતુ વિસ્તારમાં આવતા ઉદ્યોગો દ્વારા બનાવવામાં આવે છે. ટકાઉ વિકાસ માટે લાંબા ગાળાની સબસિડી અને અનામતનો ઉપાય ન હોઈ શકે. રાજ્યમાં રોકાણકારોને અનુકૂળ નીતિઓ, કૌશલ્ય વિકાસ અને વ્યવસાયમાં સરળતા સાથે વાતાવરણ સક્ષમ બનાવવાની જરૂર છે.
આવી માન્યતા હોવી જોઈએ કે, કાયદો પસાર કરવા અને તેના અમલીકરણ વચ્ચે તફાવત છે. આંધ્રપ્રદેશના કિસ્સામાં પણ, ત્યાં અંતર છે જ્યાં નવો કાયદો ખાતર, કોલસો, ફાર્માસ્યુટિકલ્સ, પેટ્રોલિયમ અને સિમેન્ટ જેવા ઉદ્યોગોને મુક્તિ આપે છે, અને સંભવ છે કે આ સ્થિતિ આઇટી ઉદ્યોગ સુધી નથી પહોંચી.
દિલ્હી, ચંદીગઢ અથવા દમણ જેવા શહેરો અને કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશો જેવા રાજ્યોમાં, સ્થળાંતર કામદારો કુલ કર્મચારીઓના 40 ટકા (સક્રિય કર્મચારીઓની સંખ્યા) કરતા વધારે છે. મુંબઈમાં આ આંકડો 24 ટકાનો હતો, જ્યારે બેંગલુરુ, ચેન્નાઈ અને હૈદરાબાદમાં આ આંકડો 15 ટકાની નીચે હતો. ખાસ કરીને દક્ષિણ ભારતમાં 640 જિલ્લાઓમાંથી 410 જિલ્લાઓમાં આ આંકડો 5 ટકા કરતા ઓછો હતો. તમિળનાડુમાં, તિરુપુર જેવા ઉત્પાદક કેન્દ્રોમાં સ્થળાંતર કરનાર કર્મચારીઓ મોટાભાગે તમિળનાડુના અન્ય જિલ્લાઓમાંથી આવે છે.
વસ્તી ગણતરી મુજબ શહેરી વિસ્તારોમાં કામ સાથે જોડાયેલા આંતરરાજ્ય સ્થળાંતર સરેરાશ શહેરી કાર્યબળ કરતા 10 ટકા કરતા પણ ઓછા છે. જો આ આંકડાને ઓછો અંદાજ આપવામાં આવે તો, તેઓ ફક્ત 20 ટકા શહેરી કાર્યબળ બનાવશે, જે આંતરરાષ્ટ્રીય સ્થળાંતર કરનારાઓ મજૂર બજારમાં આવે ત્યારે ચિંતાનો વિષય બને છે.
આંધ્રપ્રદેશનો કેસ
આંતરરાજ્ય સ્થળાંતરમાં બંધારણીય સલામતી છે, અને તે કોઈ મોટી ઘટના નથી, પણ આશ્ચર્યજનક વાત છે કે આંધ્રપ્રદેશ જેવા ચોખ્ખા સ્થળાંતર જેવા રાજ્યોએ સ્થાનિક લોકો માટે નોકરીની સલામતી ધ્યાનમાં લેવી જોઈએ.
આમ, ભારતમાં જ જાતિવાદ અને તેમના વિવેચકોનું આહ્વાન કશું નવું નથી અને તેઓ આર્થિક સુસ્તીના ગાળામાં છે. પ્રાકૃતિવાદમાંથી બહાર નીકળવાનો શ્રેષ્ઠ રસ્તો એ સુનિશ્ચિત કરવાનો છે કે, શક્ય તેટલી વહેલી તકે અર્થતંત્ર પાટા પર પાછું આવે.
2017ના આર્થિક સર્વેએ ઉત્સાહપૂર્વક તર્ક આપ્યો હતો કે, ભારતમાં આંતર-રાજ્ય સ્થળાંતર દર ઝડપથી વધી રહ્યો છે. તેમ છતાં, ભારત એકીકૃત મજૂર બજાર હોવાથી દૂર છે, અને સાંસદ, ગુજરાતના મુખ્યપ્રધાન અને સ્થળાંતર કરનારા શિવસેનાના નેતાઓ જેવા રાજકારણીઓ અતિશયોક્તિ કરે છે. જનતાવાદીઓ ચૂંટણીના ઉદ્દેશો માટે નોકરીઓ જાહેર કરે છે.
રાષ્ટ્રીય રાજધાની ક્ષેત્રમાં બાંધકામ, સાંસદ સહિત સ્થળાંતર કામદારોને આકર્ષિત કરે છે, કારણ કે સ્થાનિકો આ નોકરી ઇચ્છતા નથી. પંજાબ અને હરિયાણામાં કૃષિ કામદારો પરપ્રાંતિય મજૂરીને આકર્ષે છે. બધા મોટા શહેરી કેન્દ્રોમાં સ્થાનિક સેવાઓ પરિવહન મજૂર વિના મોટા પ્રમાણમાં પ્રભાવિત થશે.
કોઈપણ મોટા દેશમાં કોઈપણ સફળ વિકાસ અને વિકાસના કેસનો ઝડપી અભ્યાસ પણ આ સકારાત્મક આર્થિક અનુભવો સાથે ઉચ્ચ આંતરિક સ્થળાંતર બતાવશે. કારણો સરળ છે. ઉંચા સ્થાનાંતરણ દરનો અર્થ થાય છે કે, મજૂરો બજારની ચાલું નોકરીમાં અસરકારક રીતે ભળી શકે છે.
પરિતલા પુરુષોત્તમ
