હૈદરાબાદ: બાળકોને ગંભીર બિમારીથી બચાવવા તેમને જન્મની સાથે જ અલગ-અલગ રસી આપવામાં આવે છે. ત્યારે એવી જ એક બિમારી હતી પોલિયોની. જેમાં સરકારે અને અન્ય સંસ્થાઓએ પોલિયો નાબુદી માટે ઘણા પ્રયત્નો કર્યા છે. દર વર્ષે 24 ઓક્ટોમ્બરના દિવસે વિશ્વ પોલિયો દિવસ ઉજવવામાં આવે છે. અને દર વર્ષે 2 વાર પોલિયો નાબૂદી દિવસ પણ માનવવામાં આવે છે. તો રાજ્ય સરકારના પરિવાર અને કલ્યાણ વિભાગ દ્વારા 23 જૂન થી 25 જૂન, 2024 એટેલે કે આજથી 3 દિવસ સમગ્ર રાજ્યમાં પોલિયો મુક્તિ અભિયાન (પોલિયોના 2 ટીંપા) શરૂ કરવામાં આવ્યું છે. તો ચાલો જાણીએ આ ગંભીર બીમારીને કઈ રીતે પ્રથમ ભારતમાં નાબૂદ કરવામાં આવી.
પોલિયો નાબૂદીનો ઇતિહાસ:
પોલિયો વાયરસ એક સમયે વિનાશક રોગ હતો, જેણે વિશ્વભરના હજારો બાળકોને લકવાગ્રસ્ત કર્યા હતા. જો કે, 1950 અને 1960 ના દાયકા દરમિયાન વિકાસશીલ દેશોમાં પોલિયોને મુખ્ય સમસ્યા તરીકે ઓળખવામાં આવ્યો.
ભારત 1988 માં વૈશ્વિક પોલિયો નાબૂદી માટે વિશ્વ આરોગ્ય એસેમ્બલી દ્વારા પસાર કરાયેલા ઠરાવ માટે પ્રતિબદ્ધ બન્યો. રાષ્ટ્રીય રસીકરણ દિવસ (NID) જેને સામાન્ય રીતે પલ્સ પોલિયો રસીકરણ કાર્યક્રમ તરીકે ઓળખવામાં આવે છે તે ભારતમાં 1995 માં શરૂ કરવામાં આવ્યો હતો, અને દર વર્ષની શરૂઆતમાં બે વાર યોજવામાં આવે છે. વધુમાં, ઉચ્ચ જોખમવાળા રાજ્યો/વિસ્તારોમાં વર્ષોથી પેટા નેશનલ ઇમ્યુનાઇઝેશન ડે (SNID) ના ઓછામાં ઓછા બે વખત હાથ ધરવામાં આવ્યા છે. આ અભિયાનોમાં 0 થી 5 વર્ષના બાળકોને પોલિયોના ટીપા પીવડાવવામાં આવે છે. પ્રત્યેક NID દરમિયાન 170 મિલિયનથી વધુ બાળકો અને SNID માં 77 મિલિયનથી વધુ બાળકોને રસી આપવામાં આવે છે. 1997 થી લેબોરેટરી નેટવર્ક સાથે એક્યુટ ફ્લેક્સિડ પેરાલિસિસ (AFP સર્વેલન્સ) દ્વારા પોલિયો વાયરસના સંક્રમણની તપાસ માટે સર્વેલન્સ કરવામાં આવે છે. નિયમિત રસીકરણ કાર્યક્રમમાં પાંચ વર્ષથી ઓછી ઉંમરના તમામ બાળકોને ઓરલ પોલિયોના ટીપાં આપવામાં આવે છે.
વૈશ્વિક પોલિયો નાબૂદી પહેલ (GPEI) નો ઉદ્ભવ: વર્ષ 1985 માં, રોટરી ઇન્ટરનેશનલે બાળકોને પોલિયો સામે રસી આપવા માટે વૈશ્વિક પ્રયાસ શરૂ કર્યો. 1988 માં GPEI ની સત્તાવાર રીતે સ્થાપના કરવામાં આવી હતી, જેમાં વિશ્વ આરોગ્ય સંસ્થા (WHO), યુનિસેફ અને રોટરી ફાઉન્ડેશન જેવી સંસ્થાઓ સાથે જોડાઈ હતી. તે સમયે, પોલિયો વિશ્વભરમાં દરરોજ 1,000 થી વધુ બાળકોને લકવાગ્રસ્ત કરતો હતો. ત્યારથી 200 થી વધુ દેશો અને 20 મિલિયન સ્વયંસેવકોના સમર્થન સાથે, 2.5 અબજથી વધુ બાળકોને પોલિયો સામે રસી આપવામાં આવી હતી.
ભારતનું પ્રતિષ્ઠિત “દો બૂંદ ઝિંદગી કી” અભિયાન: ભારતે સ્થાનિક પોલિયોનો સામનો કર્યો હતો, અને પલ્સ પોલિયો અભિયાને આમાં મહત્વની ભૂમિકા ભજવી હતી. વર્ષ 1994 માં ભારતે "દો બૂંદ ઝિંદગી કી" (જીવનના બે ટીપાં) આઇકોનિક ટેગલાઇન સાથે "પલ્સ પોલિયો" રસીકરણ અભિયાન શરૂ કરાયું હતું. આ ઝુંબેશનો હેતુ બૂથ આધારિત વ્યૂહરચનાઓ દ્વારા ઓરલ પોલિયો રસીના બે ડોઝ (OPV) આપીને 3 વર્ષ સુધીના 1 મિલિયન બાળકોને રસી આપવાનો હતો. વર્ષ 1999 સુધીમાં, સમગ્ર દેશમાં 159 મિલિયન બાળકોને રસી આપવામાં આવી હતી. ટીવી અને અખબારો સહિતના સમૂહ માધ્યમોએ જાગૃતિ ફેલાવવામાં મહત્વની ભૂમિકા ભજવી હતી. ટીવી અને રેડિયો પર અમિતાભ બચ્ચનની શક્તિશાળી જાહેરાતોએ માતા-પિતાને આ ઝુંબેશમાં ભાગ લેવા માટે વધુ પ્રેરિત કર્યા. આ ઝુંબેશમાં શિક્ષકો, આગેવાનો અને ડોકટરોનો પણ અમૂલ્ય ફાળો રહ્યો હતો. આ અભિયાનના અંતર્ગત 1999 સુધીમાં સમગ્ર ભારતમાં 59 મિલિયન બાળકોને રસી આપવામાં આવી હતી.
પલ્સ પોલિયો અભિયાન: દર વર્ષે અંદાજે 1 બિલિયન પોલિયો રસીના ડોઝનું વિતરણ કરવામાં આવ્યું હતું. આ અભિયાનમાં લગભગ દરેક મુખ્ય ભારતીય ભાષાઓમાં ઉપલબ્ધ કરવામાં આવી હતી. દરેક મીડિયા પ્લેટફોર્મ જેવા કે ટીવી સ્પોટ, રેડિયો જાહેરાત અને પ્રિન્ટ મીડિયામાં તેણે વધુ ફેલાવવામાં આવ્યું હતું. લોકો સુધી સરળતાથી પહોંચવા માટે અને રસીકરણ જાગૃતિ માટે "પોલિયો રવિવાર" દિવસ નિયુક્ત કરવામાં આવ્યો હતો. સેલિબ્રિટી એન્ડોર્સમેન્ટ દ્વારા અમિતાભ બચ્ચનની શક્તિશાળી જાહેરાતો માતાપિતાને પ્રેરણા આપતી હતી. આ અભિયાનમાં વાર્ષિક 400 મિલિયનથી વધુ બાળકોને રસી આપવામાં આવતી હતી.
પેટા-રાષ્ટ્રીય રસીકરણ દિવસ: ઉત્તર પ્રદેશ, બિહાર, પશ્ચિમ બંગાળ અને પોલિયો ફાટી નીકળવાના સૌથી વધુ જોખમવાળા વિસ્તારો સહિતના રાજ્યોમાં દર વર્ષે કેટલાક સબ-નેશનલ ઈમ્યુનાઇઝેશન ડે (SNIDs)નું આયોજન કરવામાં આવે છે, જે નબળી સ્વચ્છતા, ઉચ્ચ વસ્તી ગીચતા, ઉચ્ચ આંતરડાના રોગ દ્વારા વર્ગીકૃત થયેલ છે. સેવાઓનો સામાન્ય અભાવ અને નિયમિત રસીકરણના નીચા દર જેવા અંતર્ગત પરિબળોને કારણે બોજ છે. સરેરાશ, દરેક SNID માં 70 મિલિયનથી વધુ બાળકોને રસી આપવામાં આવે છે.
3 સફળ શરૂઆત: વર્ષ 1994માં સૌ પ્રથમ ત્રણ વર્ષ સુધીના 10 લાખ બાળકોને પોલિયો રસીકરણ આપવા માટે દિલ્હીમાં એક પ્રાયોગિક અભિયાન ચલાવવામાં આવી રહ્યું છે. 1995માં જ્યારે ભારતમાં પ્રથમ રાષ્ટ્રવ્યાપી પોલિયો રસીકરણ અભિયાન શરૂ કરવામાં આવ્યું હતું ત્યારે ત્રણ વર્ષ સુધીના તમામ બાળકોને રસી આપવા માટે રાષ્ટ્રીય રસીકરણ દિવસની ઉજવણી કરવામાં આવી હતી, જેમાં કુલ 88 મિલિયન બાળકોને રસી આપવામાં આવી હતી. વર્ષ 1997માં પોલિયો વાયરસ પર દેખરેખ રાખવા માટે નેશનલ પોલિયો સર્વેલન્સ પ્રોજેક્ટ (NPSP) ની સ્થાપના કરવામાં આવી છે. NPSP એ વિશ્વ આરોગ્ય સંસ્થા અને ભારત સરકારના સહયોગથી 57 સર્વેલન્સ મેડિકલ ઓફિસર્સ (SMOs) ની ભરતી કરી છે.
સોશિયલ મોબિલાઇઝેશન નેટવર્ક : (SMNet) એ UNICEF ભારતના પોલિયો નાબૂદી કાર્યક્રમનું હૃદય અને આત્મા છે, અને તેની સમુદાયની માલિકી અને સફળતાના મજબૂત સ્તરનું મુખ્ય કારણ છે. 2001 ની શરૂઆતમાં ઉત્તર પ્રદેશમાં શરૂ કરાયેલ, SMNet ની રચના OPV સામેના પ્રતિકારનો સામનો કરવા માટે કરવામાં આવી હતી, જેને વારંવાર મુસ્લિમ માતા-પિતા દ્વારા ડર લાગતો હતો કે નિયમિત પોલિયો ઝુંબેશ તેમના બાળકોને નસબંધી કરવાનું કાવતરું હતું. તે વર્ષે ઓગસ્ટમાં, પોલિયો કાર્યક્રમ માટે સમર્થન મેળવવા માટે, યુનિસેફ દ્વારા સૌપ્રથમ સામાજિક ગતિશીલોને તેમના સમુદાયોમાં ઘરે-ઘરે જવા માટે કોમ્યુનિટી મોબિલાઇઝેશન કોઓર્ડિનેટર (CMC) તરીકે તૈનાત કરવામાં આવ્યા હતા.
વિશ્વાસ બનાવવો: શરૂઆતમાં, તેઓએ દુશ્મનાવટનો સામનો કરવો પડ્યો હતો. માતાપિતાએ તેમના બાળકોને છુપાવ્યા અને CMC સાથે દુર્વ્યવહાર કરવામાં આવ્યો અને તેમના પર પથ્થરો અને એસિડ પણ ફેંકવામાં આવ્યા હતા. ધીમે ધીમે, CMC એ તેના સમુદાયોનો વિશ્વાસ જીત્યો અને પોલિયો રસીકરણ પ્રત્યે લોકોનો અભિગમ બદલ્યો. 2005 માં, SMNet બિહારમાં વિસ્તરણ કરવામાં આવ્યું હતું, જ્યાં મોટાભાગના સામાજિક કાર્યકરો દુર્ગમ કોસી નદીના બેસિનમાં કેન્દ્રિત છે. ઉત્તર પ્રદેશ અને બિહારમાં, SMNet હવે 7,000 CMC (જેમાં UNICEF અને CORE CMCsનો સમાવેશ થાય છે) ની સમર્પિત સેનામાં વધારો થયો છે, જેમાંથી ઘણી મુસ્લિમ મહિલાઓ છે, જે તમામ પોલિયોના ઉચ્ચ જોખમવાળા વિસ્તારોમાં જીવન રક્ષક સ્વાસ્થ્ય સંદેશા પહોંચાડે છે. ઘણા વિસ્તારોમાં લોકો રસીકરણ માટે તૈયાર થતાં નથી ત્યારે તબીબી પ્રેક્ટિશનર્સ, નિવૃત્ત શાળાના શિક્ષકો અથવા ધાર્મિક નેતાઓ, જેમને મુલાકાત લેવા માટે પ્રોત્સાહિત કરવામાં આવે છે અને તેઓ લોકોને રસીકરણ માટે પ્રેરિત કરતાં હતા.
મહિલા સશક્તિકરણ: ઉત્તર ભારતમાં એક દાયકા પહેલા, ઘણી સ્ત્રીઓ જે હવે CMC સાથે જોડાયેલ છે, તેમને તેમના ઘરની બહાર નીકળવાની મંજૂરી ન હતી. તેઓ હાલના સમયમાં પોલિયો મુક્ત ભારતમાં યોગદાન આપવા બદલ ગર્વ અનુભવે છે. તેઓ તેમના કામ માટે સાધારણ માસિક સ્ટાઈપેન્ડ મેળવે છે, પરંતુ કેટલાક સરકારી નોકરીઓ, એનજીઓ અથવા સ્થાનિક ચૂંટાયેલા પ્રતિનિધિઓ તરીકે પૂર્ણ-સમયની ચૂકવણીની નોકરીઓ પણ મેળવી છે.
બ્લોક મોબિલાઇઝર્સ: બ્લોક મોબિલાઇઝેશન કોઓર્ડિનેટર (BMC) દ્વારા CMC ની દેખરેખ રાખવામાં આવે છે. દરેક BMC 10 થી 15 CMC માટે જવાબદાર છે, જેમાં બ્લોક સ્તરે તાલીમ અને માઇક્રો-પ્લાનિંગની વ્યવસ્થાનો સમાવેશ થાય છે. BMC ની દેખરેખ ડિસ્ટ્રિક્ટ મોબિલાઈઝેશન કોઓર્ડિનેટર(DMC) દ્વારા કરવામાં આવે છે, જેમાંથી દરેક 10 BMC માટે જવાબદાર છે. ડીએમસીની દેખરેખ પેટા-પ્રાદેશિક સંયોજક દ્વારા કરવામાં આવે છે, અને પેટા-પ્રાદેશિક તાલીમ સંયોજક SMNET સ્ટાફની તાલીમની દેખરેખ રાખે છે. સમુદાય, બ્લોક, જિલ્લા અને પેટા-પ્રાદેશિક સ્તરે ભૂમિકાઓ અને જવાબદારીઓ સ્પષ્ટપણે વ્યાખ્યાયિત કરવામાં આવી છે, જેમાં સરકાર અને WHO નેશનલ પોલિયો સર્વેલન્સ પ્રોજેક્ટ જેવી ભાગીદાર સંસ્થાઓ સાથે વિવિધ સ્તરે સંચાર ચેનલો સ્થાપિત કરવામાં આવી છે.
- ભારતમાં પોલિયો મુક્ત સ્થિતિ જાળવવા માટે સરકાર દ્વારા લેવામાં આવેલા પગલાં:
દર વર્ષે ઉચ્ચ ગુણવત્તાની રાષ્ટ્રીય અને ઉપ-રાષ્ટ્રીય પોલિયો મુલાકાતો દ્વારા સમુદાયની રોગપ્રતિકારક શક્તિ જાળવી રાખવામાં આવી છે. પોલિયો વાયરસ અને VDPVની કોઈપણ આયાત કે પ્રસાર માટે સમગ્ર દેશમાં સર્વેલન્સ દ્વારા ખૂબ જ ઉચ્ચ સ્તરની તકેદારી રાખવામાં આવી રહી છે. મુંબઈ, દિલ્હી, પટના, કોલકાતા, પંજાબ અને ગુજરાતમાં વ્યૂહાત્મક રીતે કોઈપણ પ્રોગ્રામેટિક હસ્તક્ષેપ માટે પોલિયો વાયરસ ટ્રાન્સમિશનને શોધવા અને પ્રગતિના સરોગેટ સૂચક તરીકે પર્યાવરણીય સર્વેલન્સની સ્થાપના કરવામાં આવી છે.
દેશના તમામ રાજ્યો અને કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશોએ દેશમાં કોઈપણ પોલિયો ફાટી નીકળવાની પ્રતિક્રિયા આપવા માટે રેપિડ રિસ્પોન્સ ટીમ (RRT) વિકસાવવામાં આવી હતી. તમામ રાજ્યો દ્વારા ઇમરજન્સી પ્રિપેર્ડનેસ એન્ડ રિસ્પોન્સ પ્લાન્સ (EPRPs) પણ વિકસાવવામાં આવ્યા હતા, જેનું કામ પોલિયો કેસ મળી આવતા રેપિડ રિસ્પોન્સ ટીમને સંકેત આપવાનું હતું. પડોશી દેશોમાંથી આયાતના જોખમને ઘટાડવા માટે, આંતરરાષ્ટ્રીય સરહદ પર સતત રસીકરણ ટીમો (CVTs) દ્વારા તમામ બાળકોને રસીકરણ પ્રદાન કરવામાં આવતું હતું. આ રસીકરણ ભારત પાકિસ્તાન, બાંગ્લાદેશ, ભૂતાન નેપાળ અને મ્યાનમાર સાથેની આંતરરાષ્ટ્રીય સરહદો પર સ્થાપિત વિશેષ બૂથ દ્વારા આપવામાં આવતું હતું. 31 ઓગસ્ટ 2015 સુધીમાં, 7.8 મિલિયન બાળકોને OPV ની રસી આપવામાં આવી હતી.
ભારત સરકારે માર્ચ 2014 થી માર્ગદર્શિકા જારી કરી હતી, જેમાં ભારત અને અન્ય અસરગ્રસ્ત દેશો જેમ કે અફઘાનિસ્તાન, નાઇજીરીયા, પાકિસ્તાન, ઇથોપિયા, કેન્યા, સોમાલિયા, સીરિયા અને કેમરૂનની મુસાફરી કરતા તમામ આંતરરાષ્ટ્રીય પ્રવાસીઓ માટે પોલિયો રસીકરણ ફરજિયાત કરાવ્યું હતું. વાઇલ્ડ પોલિઓ વાયરસ (WPV) ની શોધ/આયાત અથવા રસીથી મેળવેલ પોલિઓ વાયરસનું પરિભ્રમણ (cvDPV) ના ઉદભવને પ્રતિભાવ આપવા માટે OPV નો રોલિંગ ઇમરજન્સી સ્ટોક જાળવવામાં આવ્યો હતો.
નેશનલ ટેક્નિકલ એડવાઇઝરી ગ્રૂપ ઓન ઈમ્યુનાઇઝેશન (NTAGI) એ પોલિયો નાબૂદી વ્યૂહરચનાના ભાગ રૂપે 2015 ના છેલ્લા ત્રિમાસિક ગાળામાં સમગ્ર દેશમાં ડીપીટીના ત્રીજા ડોઝ સાથે ઇન્જેક્ટેબલ પોલિયો રસી (IPV) ની રજૂઆતની ભલામણ કરવામાં આવી હતી.
- ઇન્જેક્ટેબલ નિષ્ક્રિય પોલિયો વાયરસ રસી (IPV) ભારતમાં રજૂ કરવામાં આવી.
મે 2012 માં, વર્લ્ડ હેલ્થ એસેમ્બલીએ પોલિયો નાબૂદી અને અંતિમ વ્યૂહરચના યોજના 2013-2018ને સમર્થન આપ્યું હતું, જેમાં દેશોને નિયમિત રસીકરણ કાર્યક્રમોને મજબૂત કરવા અને ઓછામાં ઓછા એક ડોઝ સાથે માત્ર મૌખિક પોલિયો રસી (OPV) પ્રદાન કરવા માટે કહેવામાં આવ્યું હતું. અને ત્યારે ઇન્જેક્ટેબલ નિષ્ક્રિય પોલિઓ વાયરસ રસી (IPV) ની રજૂઆત કરવામાં આવી. 2015 માં પોલિયો નાબૂદી અને એન્ડગેમ વ્યૂહાત્મક યોજનાના ભાગ રૂપે નિયમિત રસીકરણમાં નિષ્ક્રિય પોલિઓવાયરસ રસી (IPV) નો સમાવેશ કરવા માટે ભારત 125 અન્ય દેશોમાં સાથે જોડાયું હતું. જેમાં નક્કી કરવામાં આવ્યું કે એક વર્ષથી ઓછી ઉંમરના બાળકો માટે IPV 14 અઠવાડિયાની ઉંમરે ઓરલ પોલિયો રસી (OPV) ના ત્રીજા ડોઝ સાથે આપવામાં આવશે.
અભિનેતા દ્વારા રસિકરણની જાગૃતિ: વર્ષ 2002 માં, યુનિસેફે ભારતમાં પોલિયો કાર્યક્રમના એમ્બેસેડર બનવા માટે સૌથી લોકપ્રિય બોલીવુડ સ્ટાર અમિતાભ બચ્ચનનો સંપર્ક કર્યો. ત્યારથી ટોચની હસ્તીઓ પોલિયો કાર્યક્રમનો ચહેરો છે. દરેક પોલિયો રાઉન્ડ પહેલા સમગ્ર દેશમાં પ્રસારિત ટીવી અને રેડિયો જાહેરાતો દ્વારા જનતાને તેમની અપીલ પોલિયો બૂથ માટે સમુદાયને સમર્થન મેળવવામાં મદદ કરે છે. મિસ્ટર બચ્ચન સાથે અન્ય કેટલાક બોલિવૂડ સ્ટાર્સ અને ક્રિકેટરો પણ સમૂહ મીડિયા અભિયાનમાં સામેલ છે. બોલિવૂડ સ્ટાર અમિતાભ બચ્ચન સાથેનું સ્ટ્રીટ પોસ્ટર દ્વારા પોલિયો રસીકરણ રાઉન્ડની જાહેરાત કરવામાં આવી હતી. જેમાં સૂત્ર આપવામાં આવ્યું હતું કે 'પોલિયોનો કોઈ ઈલાજ નથી, દરેક વખતે બે ટીપાં એ જ સાચું રક્ષણ છે'. તે સમય દરમિયાન આ ચોક્કસ કિસ્સામાં 26-31 જૂન,2012 સુધી ‘પ્રથમ પાંચ વર્ષ, તમારા બાળકને દરેક વખતે બે ટીપાં આપો’આ મુખ્ય સંદેશ આપવામાં આવ્યો હતો. આ પોસ્ટરને હિન્દી અને ઉર્દૂ એમ 2 ભાષામાં લોકો સુધી પહોંચાડવામાં આવ્યું હતું. આ રીતે દ્વારા પશ્ચિમ બંગાળના મુખ્ય મુખ્યમંત્રી દ્વારા બાળકને પોલિયોની રસી પીવડાવતા દર્શાવતું સૂચના પોસ્ટર બહાર પાડવામાં આવ્યું હતું જેમાં 'પોલિયો રવિવાર. તમારા બાળકને રાખો સ્વસ્થ". આ પ્રકારે 19 ફેબ્રુઆરી 2012, માં પોલિયો રસીકરણ માટે લોકોને પ્રેરિત કરવામાં આવ્યા હતા.
