ભારતમાં આગામી 30 વર્ષોમાં વૈશ્વિક સ્તરે કોઈપણ દેશ કરતાં સૌથી વધુ ઊર્જા માંગ વૃદ્ધિ થવાની અપેક્ષા છે. તેથી જ ઊર્જાનો વિશ્વસનીય સ્ત્રોત હોવો મહત્વપૂર્ણ છે. આપણે હવે કોલસા અને અન્ય સ્ત્રોતો પર આધાર રાખી શકતા નથી, તેથી આપણે સૌર ઊર્જા માટેની આપણી ક્ષમતાને વિસ્તારવાની જરૂર છે. કોલસાના ઉત્પાદનમાં વધારો થવા છતાં, ભારત 2030 સુધીમાં 500 ગીગાવોટ પુનઃપ્રાપ્ય ઊર્જાર્જા ક્ષમતા હાંસલ કરવા માટે પ્રતિબદ્ધ છે.
ઉપરાંત, દેશનો ધ્યેય 2030 સુધીમાં બિન-અશ્મિભૂત ઇંધણ સ્ત્રોતોમાંથી 50 ટકા વીજળી ઉત્પાદનનો છે, જે પહેલાથી જ 43 ટકા સુધી પહોંચી ગયો છે, જેમાં રિન્યુએબલનું યોગદાન કુલ ઇન્સ્ટોલ કરેલ ક્ષમતાના 30 ટકા છે. આપણા વડાપ્રધાન નરેન્દ્ર મોદીએ તાજેતરમાં જ પ્રધાનમંત્રી સૂર્યોદય યોજના નામનો કાર્યક્રમ શરૂ કર્યો. વચગાળાના બજેટ 2024માં નાણાપ્રધાને જાહેરાત કરી હતી કે લાભાર્થીઓને દર મહિને 300 યુનિટ સુધીની મફત વીજળી મળશે અને તેઓ વધારાની સૌર ઊર્જાનું વેચાણ કરી શકશે, સંભવિત રીતે તેમને વાર્ષિક રૂ. 15000 થી રુપિયાા 18000 રુપિયાની બચત થશે.
આ પ્રોગ્રામનો હેતુ સમગ્ર ભારતમાં 1 કરોડ પરિવારોને સૌર ઊર્જા પ્રદાન કરવાનો છે, જે ખૂબ જ અદ્ભુત છે! જો કે, 31 જુલાઈ 2023 સુધીમાં, ભારતીય ઘરોમાં માત્ર 2.2 GW રૂફટોપ ઈન્સ્ટોલેશન્સ ઈન્સ્ટોલ કરવામાં આવ્યા હોવાના અહેવાલ છે. અમારે ઘણું કામ કરવાનું છે. સરકારે તે પ્રોગ્રામ 2014 માં શરૂ કર્યો હતો, પરંતુ ત્યારથી તેના વિશે વધુ કહેવામાં આવ્યું નથી. આપણે રાહ જોવી પડશે અને જોવું પડશે કે શું આ નવો પ્રોગ્રામ સફળતાપૂર્વક તેના લક્ષ્યોને પ્રાપ્ત કરશે.
જેમ જેમ આપણે વધુ ટકાઉ ભવિષ્ય તરફ આગળ વધી રહ્યા છીએ તેમ, રૂફટોપ સોલર સિસ્ટમને પ્રોત્સાહન આપવાના સરકારના પ્રયાસો પહેલા કરતા વધુ નિર્ણાયક બની રહ્યા છે.
નેશનલ રૂફટોપ સ્કીમ 2014 માં શરૂ કરવામાં આવી હતી, તે 2022 સુધીમાં 40 ગીગાવોટ (જીડબ્લ્યુ) ની સંચિત સ્થાપિત ક્ષમતા હાંસલ કરવા તરફનું એક મહત્વપૂર્ણ પગલું હતું. જો કે, લક્ષ્ય પ્રાપ્ત થયું ન હતું, અને પરિણામે, સરકારે સમયમર્યાદાને 2026 સુધી લંબાવી હતી. આગળ, આ લક્ષ્યને હાંસલ કરવા માટે સરકાર દ્વારા નવેસરથી પ્રયાસો કરવામાં આવી રહ્યા છે, જેમ કે પ્રધાનમંત્રી સૂર્યોદય યોજનામાં જોવા મળે છે.
વધુ પરિવારોને સૌર ઉર્જા અપનાવવા અને તેમના કાર્બન ફૂટપ્રિન્ટ ઘટાડવા પ્રોત્સાહિત કરવાના હેતુથી આ નાણાકીય સહાય સ્વચ્છ અને હરિયાળા ભવિષ્ય તરફ એક સકારાત્મક પગલું છે. વધુ ને વધુ લોકો પુનઃપ્રાપ્ય ઉર્જા સ્ત્રોતોના મહત્વને ઓળખી રહ્યા છે, અમે આગામી વર્ષોમાં સૌર છત પ્રણાલીઓને અપનાવવામાં નોંધપાત્ર વધારો જોવાની આશા રાખી શકીએ છીએ. પ્રધાનમંત્રી સૂર્યોદય યોજનાની જાહેરાત દરેક ભારતીય પરિવારને ટકાઉ ઉર્જા ઉપલબ્ધ કરાવવાની દિશામાં એક મહત્વપૂર્ણ પગલું છે.
1 કરોડ ગરીબ મધ્યમ-વર્ગના પરિવારોને રૂફટોપ સોલાર પેનલથી સજ્જ કરીને, આ યોજનાનો ઉદ્દેશ્ય પરંપરાગત પાવર ગ્રીડ પર તેમની નિર્ભરતા ઘટાડવાનો, તેમને વધુ આત્મનિર્ભર બનાવવાનો અને તેમના વીજળીના બિલમાં ઘટાડો કરવાનો છે. આનાથી અશ્મિભૂત ઇંધણ પરની આપણી નિર્ભરતા અને પહેલેથી જ બોજવાળા પાવર ગ્રીડ પરનો ભાર પણ ઘટશે, જે વીજળીને વધુ સુલભ બનાવશે. સૌર ઉર્જાનો ઉપયોગ માત્ર રોજગારીની નવી તકો જ નહીં પરંતુ સ્વચ્છ અને હરિયાળા વાતાવરણમાં પણ યોગદાન આપશે. આ યોજનાના અમલીકરણ સાથે, આપણે એવા ભવિષ્યની રાહ જોઈ શકીએ છીએ જ્યાં ભારત નવીનીકરણીય ઊર્જા ક્ષેત્રે વૈશ્વિક નેતા બને.
પ્રધાનમંત્રી સૂર્યોદય યોજનાનો લાભ મેળવવા માટે, ચોક્કસ લાયકાતના માપદંડો છે જે પરિવારોએ પૂર્ણ કરવા આવશ્યક છે. અરજદારો ભારતના કાયમી નાગરિક હોવા જોઈએ. અરજદારની વાર્ષિક આવક નિર્દિષ્ટ મર્યાદા (નિર્ધારિત કરવાની) કરતાં વધુ ન હોવી જોઈએ. અરજદારો પાસે આધાર કાર્ડ, આવકનું પ્રમાણપત્ર, નિવાસ પ્રમાણપત્ર, મોબાઈલ નંબર, વીજળીનું બિલ, બેંક પાસબુક, પાસપોર્ટ-સાઈઝ ફોટો અને રેશનકાર્ડ સહિતની ચકાસણી માટે જરૂરી દસ્તાવેજો હોવા આવશ્યક છે. નવી અને નવીનીકરણીય ઊર્જા મંત્રાલય (MNRE) હાલમાં યોજના માટે માર્ગદર્શિકા જારી કરવા પર કામ કરી રહ્યું છે, જેમાં સબસિડી અને તર્કસંગતતા વિશેની વિગતોનો સમાવેશ થાય છે. એકવાર માર્ગદર્શિકા જાહેર થઈ ગયા પછી, રસ ધરાવતા પરિવારો સત્તાવાર વેબસાઇટ દ્વારા ઑનલાઇન અરજી કરી શકે છે.
ડિસેમ્બર 2023 સુધીમાં ભારતમાં સૌર ઊર્જા લગભગ 73.31 ગીગાવોટ થઈ ગઈ છે. જો કે, રૂફટોપ સોલાર ઇન્સ્ટોલ કરવાની ક્ષમતા માત્ર 11.08 ગીગાવોટની આસપાસ છે, જે 2022 સુધીમાં 40 ગીગાવોટના લક્ષ્યાંકથી ઘણી દૂર છે.
જો આપણે રાજ્યો વિશે વાત કરીએ તો, રાજસ્થાન 18.7 ગીગાવોટ સૌર ક્ષમતા સાથે મોખરે છે, ત્યારબાદ ગુજરાત 10.5 ગીગાવોટ સાથે છે. પરંતુ એ નોંધવું અગત્યનું છે કે આ કુલ સૌર ક્ષમતા છે, માત્ર રૂફટોપ સોલર જ નહીં. 2.8 ગીગાવોટ સાથે રૂફટોપ સોલરમાં ગુજરાત મોખરે છે, ત્યારબાદ 1.7 ગીગાવોટ સાથે મહારાષ્ટ્ર બીજા ક્રમે છે.
ભારતની વર્તમાન રિન્યુએબલ એનર્જી ક્ષમતા લગભગ 180 GW માં સૌર ઊર્જાનો મોટો હિસ્સો છે. આમાંથી, સૌર શક્તિ 72.3 GW નો ફાળો આપે છે, ત્યારબાદ 46.88 GW સાથે લાર્જ હાઇડ્રો આવે છે. પરંતુ હજુ પણ રૂફટોપ સોલાર ઇન્સ્ટોલેશનમાં વૃદ્ધિ માટે ઘણી જગ્યા છે. અમે પહેલેથી જ ઘણી પ્રગતિ કરી છે, પરંતુ આપણે 2022 સુધીમાં 40 GW ના ઇચ્છિત લક્ષ્ય સુધી પહોંચવા માટે દબાણ ચાલુ રાખવું જોઈએ.
રૂફટોપ સોલાર પેનલ્સ, જેને ફોટોવોલ્ટેઇક પેનલ તરીકે પણ ઓળખવામાં આવે છે, બિન-નવીનીકરણીય ઊર્જા સ્ત્રોતો પરની અમારી નિર્ભરતાને ઘટાડવા માટે એક રચનાત્મક ઉકેલ પૂરો પાડે છે. મકાનની છત પર આ પેનલો સ્થાપિત કરીને, આપણે સૂર્યની શક્તિનો ઉપયોગ કરી શકીએ છીએ અને સૂર્યપ્રકાશને વીજળીમાં રૂપાંતરિત કરી શકીએ છીએ. આ ગ્રીડ-જોડાયેલ વીજળીના વપરાશને ઘટાડવામાં મદદ કરે છે અને આખરે ગ્રાહકો માટે ખર્ચ બચાવે છે. જ્યારે સોલાર રૂફટોપ સિસ્ટમ સ્થાપિત કરવા માટે અપફ્રન્ટ મૂડી રોકાણ જરૂરી છે, ત્યારે લાંબા ગાળે જાળવણી ખર્ચ ન્યૂનતમ છે. ઊર્જાના આ ટકાઉ સ્ત્રોતમાં રોકાણ કરીને, અમે ફક્ત અમારા વીજળીના બીલને ઘટાડી શકતા નથી પરંતુ કાર્બન ઉત્સર્જનને ઘટાડી પર્યાવરણના સંરક્ષણમાં ફાળો આપી શકીએ છીએ. રૂફટોપ સોલાર સિસ્ટમમાંથી ઉત્પન્ન થતી વીજળીનો ઉપયોગ ઇમારતોની ઉર્જાની માંગને પહોંચી વળવા, પછીના ઉપયોગ માટે બેટરી ચાર્જ કરવા અથવા વીજળી ગ્રીડમાં નિકાસ કરી શકાય છે. સોલાર પીવી પેનલ્સ ઉપરાંત, રૂફટોપ સોલર સિસ્ટમમાં અન્ય ઘટકો પણ હોય છે જેમ કે ઇન્વર્ટર, મોડ્યુલ માઉન્ટ કરવાનું માળખું, વાયર અને કેબલ્સ, મોનિટરિંગ અને સલામતી સાધનો અને મીટર વગેરે.
છત પરની સોલાર સિસ્ટમના ફાયદાઓમાં વીજળીના બિલની બચત, ઉપલબ્ધ ખાલી છતની જગ્યાનો ઉપયોગ, ઓછો સમયગાળો, ટ્રાન્સમિશન અને ડિસ્ટ્રિબ્યુશન લાઈનો માટે કોઈ વધારાની આવશ્યકતા નથી, વીજ વપરાશ અને જનરેશન ભેગા થતાં T&D નુકસાન ઘટાડે છે, ટેલ-એન્ડ ગ્રીડમાં સુધારો કાર્બન ઉત્સર્જનમાં ઘટાડા દ્વારા વોલ્ટેજ અને સિસ્ટમ ભીડમાં ઘટાડો અને લાંબા ગાળાની ઊર્જા અને ઇકોલોજીકલ સુરક્ષા.
નવી અને નવીનીકરણીય ઊર્જા મંત્રાલયના જણાવ્યા અનુસાર, રૂફટોપ સોલાર પ્રોગ્રામ ફેઝ-2 હેઠળ, 4,000 મેગાવોટની લક્ષ્ય ક્ષમતા સામે 28 ફેબ્રુઆરી, 2023 સુધીમાં રહેણાંક ક્ષેત્ર માટે વિવિધ રાજ્ય અમલીકરણ એજન્સીઓને આશરે 3,377 મેગાવોટ ક્ષમતા ફાળવવામાં આવી છે. આ કાર્યક્રમ હેઠળ તેમને રૂ. 2917.59 કરોડની રકમ જારી કરવામાં આવી છે. ઉપરાંત, રૂફટોપ સોલાર પ્રોગ્રામ ફેઝ-2 હેઠળ 4.3 લાખ લાભાર્થીઓને લાભ મળવાના અહેવાલ છે.
RTSને સરળ ધીરાણ, અપ્રતિબંધિત નેટ મીટરિંગ અને સરળ નિયમનકારી પ્રક્રિયાની જરૂર છે. જાહેર નાણાકીય સંસ્થાઓ અને અન્ય મુખ્ય ધીરાણકર્તાઓને સેગમેન્ટને ધિરાણ આપવા માટે ફરજિયાત કરી શકાય છે. ભારતીય RTS સેગમેન્ટના પડકારોને પહોંચી વળવા માટે કેટલીક વર્તમાન બેંક લાઇન ઓફ ક્રેડિટને અનુકૂળ બનાવી શકાય છે, જે તેને વધુ આકર્ષક બનાવે છે.
પીએમએસવાયમાં ઓછામાં ઓછી 10 ગીગાવોટની નવી સૌર ક્ષમતા સ્થાપિત કરવાનો સમાવેશ થાય છે. તેથી મૂલ્ય શૃંખલા દ્વારા વ્યક્તિઓના કૌશલ્ય અને ક્ષમતાને વધારવાની અત્યંત આવશ્યકતા છે. આમાં સોલાર સિસ્ટમ ડિઝાઇન અને ઇન્સ્ટોલ કરવા અને યોગ્ય જાળવણી અંગે ગ્રાહકોને શિક્ષિત કરવા માટે વધારાના કાર્યબળને તાલીમ આપવાનો સમાવેશ થાય છે. રાજ્ય નિયમનકારી કમિશને પણ અંતિમ વપરાશકારોને સૌર કલાકો દરમિયાન વીજળીનો ઉપયોગ કરવા પ્રોત્સાહિત કરીને માંગને અસરકારક રીતે સંચાલિત કરવાના માર્ગો શોધવા જોઈએ.
હાલમાં, ઘણી ડિસ્ટ્રિબ્યુશન કંપનીઓ (ડિસ્કોમ) પાસે વાસ્તવિક મીટર આરટીએસ સ્થાપિત ક્ષમતા વિશે સંપૂર્ણ માહિતીનો અભાવ છે. આવા ડેટાનો ઍક્સેસ આગાહીની ચોકસાઈમાં સુધારો કરી શકે છે અને ગ્રીડમાં રિન્યુએબલ્સના એકીકરણને સુવ્યવસ્થિત કરી શકે છે.
પુનઃપ્રાપ્ય ઊર્જાની તૂટક તૂટક પ્રકૃતિને જોતાં પુરવઠા સાથે માંગને વધુ સારી રીતે મેચ કરવા માટે ઊર્જા સંગ્રહ ઉકેલો અને ઑપ્ટિમાઇઝ ગ્રીડ કામગીરી પર ભાર મૂકવો જોઈએ.
વીજળી સહવર્તી સૂચિ હેઠળ આવે છે, તેથી રાજ્યમાં વિવિધ નીતિઓ, નિયમો અને ટેરિફ માળખાને સ્વીકારવું મહત્વપૂર્ણ છે. સરકારના દબાણ છતાં રૂફટોપ સોલાર અપનાવવાને ભારતમાં ઇચ્છિત ગતિ મળી નથી. એશિયન ડેવલપમેન્ટ બેંકના એક નવા અહેવાલમાં જણાવવામાં આવ્યું છે કે, મુખ્ય કારણો એશિયાઈ વિકાસ બેંકના નવા અહેવાલ મુજબ, નીતિગત કોયડો, અયોગ્ય રીતે રચાયેલ સંસ્થાકીય અને શાસન માળખાં, વિકૃત બજાર પદ્ધતિઓ અને ગ્રીડ કનેક્ટિવિટી સાથે સંકળાયેલા તકનીકી પડકારો છે.
PMSY ના સ્કેલને ધ્યાનમાં લેતી વખતે એન્ડ-ટુ-એન્ડ સપ્લાય ચેઇનને વધારવી મહત્વપૂર્ણ અને તાકીદનું છે. ઘર દીઠ 1 KW ની લઘુત્તમ ઇન્સ્ટોલેશન ધારીએ તો, એક કરોડ પરિવારો માટે જરૂરી સોલાર મોડ્યુલ, ઇન્વર્ટર, નેટ મીટર અને એસેસરીઝ 10 GW જેટલી થાય છે, જે રૂફ ટોપ સોલરમાં સંચિત સ્થાપિત ક્ષમતાના 90 ટકા જેટલી છે. 2026ના લક્ષ્યાંક પહેલા મર્યાદિત સમયમર્યાદામાં આ ઘટકો અને એસેસરીઝનો સ્ત્રોત બનાવવો એ એક મોટો પડકાર છે. બહારથી સોર્સિંગમાં સપ્લાય ચેઈનની નબળાઈઓને ટાળવા માટે સરકારે તેને સ્વદેશી રીતે ઉત્પાદન કરવા માટે પોતાનો ટેકો આપવો જોઈએ.
સંરચિત અભિગમ હાલમાં જે પડકારોનો સામનો કરે છે તેમાંથી કેટલાકને પકડવામાં ઘણો આગળ વધી શકે છે. નિયમનકારી બોજો અને પ્રક્રિયાગત જટિલતાઓને ઘટાડવાનો શ્રેષ્ઠ માર્ગ રૂફટોપ પીવી ડિપ્લોયમેન્ટની સમગ્ર ઇકો સિસ્ટમ માટે સિંગલ વિંડો સુવિધાને સંસ્થાકીય બનાવવાનો છે, જેમાં કનેક્ટિવિટી, નેટ મીટરિંગ, વીજળીનું નિરીક્ષણ અને મંજૂર લોડ પર મર્યાદાઓ શામેલ છે.
( લેખક : પીવી રાવ, ડિરેક્ટર, પેન્નાર ઇન્ડસ્ટ્રીઝ )
