હૈદરાબાદઃ ભારત એક એવો લોકશાહી દેશ છે, જેમાં મોટાભાગની જનતા રેલવેના એસી કોચમાં મુસાફરી કરવા સક્ષમ નથી. સામાન્ય વર્ગમાં જનતા કેવી રીતે મુસાફરી કરે છે તે સ્થિતિની સમીક્ષા ઉપરોક્ત હકીકતનો પુરાવો બની શકે છે. કોઈ નબળા હૃદયની વ્યક્તિ આ કોચમાં પ્રવેશવાની હિંમત કરશે નહીં કારણ કે કોચની અંદર જવા માટે દરવાજા પર યુદ્ધ લડીએ તેટલો સંઘર્ષ કરવો પડે છે.
આ કોચમાં બીમાર, અપંગ, વૃદ્ધ, બાળક અથવા મહિલાની મુસાફરી અતિ કઠીન છે. આ લોકો માત્રને માત્ર પોતાની મજબૂરીથી આ કોચમાં મુસાફરી કરે છે. હકીકત એ છે કે સ્લીપર અને જનરલ ક્લાસમાં મુસાફરી કરતા મોટાભાગના લોકો મુસાફરી માટે વધુ પૈસા ખર્ચી શકતા નથી. જનરલ ક્લાસ અને સ્લીપર ક્લાસની કિંમત વચ્ચેનો તફાવત લગભગ 60-70% છે. જેમાં મુસાફરીના આરામની ગુણવત્તા નોંધપાત્ર રીતે અલગ-અલગ છે. થર્ડ એસી ક્લાસની ટિકિટની કિંમત સ્લીપર ક્લાસ કરતા 140-160% જેટલી છે. તે જ અંતર માટે નોન-એસી સામાન્ય બસના ભાડા જેટલી જ છે. તેથી જનરલ અથવા સ્લીપર કલાસના મુસાફરો માટે પણ સામાન્ય બસની મુસાફરી કરતા પણ મોંઘી છે.
એસી એક્સપ્રેસ, રાજધાની, શતાબ્દી અને નવી રજૂ કરાયેલ વંદે ભારત નામની કેટલીક ટ્રેનોમાં માત્ર એસી કોચ છે. જે મોટાભાગની જનતાને પરવડી શકે તેમ નથી. આનો અર્થ એ થાય છે કે ભારતમાં સામાન્ય મુસાફરો માટે સ્લીપર અને જનરલ ક્લાસનો વિકલ્પ બંધ કરવો એ બંધારણની કલમ 19(d)ના નાગરિકોના મૂળભૂત અધિકાર(ભારતના સમગ્ર પ્રદેશમાં મુક્તપણે ફરવા)નું ઉલ્લંઘન છે.
આર્ટિફિશિયલ ઈન્ટેલિજન્સના યુગમાં માંગ પ્રમાણે કોચની સંખ્યાને ગતિશીલ રીતે ગોઠવવાનું કેમ શક્ય ન બને? કુલ કોચની સમાન સંખ્યા રાખવાથી જનરલ ક્લાસ અથવા એસી કોચની સંખ્યા વિવિધ વર્ગોમાં ચોક્કસ દિવસે મુસાફરી કરવા ઈચ્છતા મુસાફરોની સંખ્યા અનુસાર રાખી શકાય તેમ છે.
મુસાફરી માટે વિવિધ વર્ગો રાખવાનો વિચાર લોકશાહી સાથે અસંગત છે. વધુમાં, એસી કોચમાં મુસાફરોને બેડશીટ, ધાબળો અને ઓશીકાનો લાભ પણ મળે છે અને કેટલીક ટ્રેનોમાં ટિકિટનો ખર્ચ ખોરાકને પણ આવરી લે છે. આ નીતિવર્ગ પૂર્વગ્રહને દર્શાવે છે. નહિંતર તર્ક એવો છે કે શ્રીમંતોને બદલે ગરીબ મુસાફરોને વધુ લાભ મળવા જોઈએ. તેથી જાહેર વિતરણ પ્રણાલીના ભાગરૂપે અનાજ ગરીબોને આપવામાં આવે છે ધનિકોને નહીં. તેવી જ રીતે, ધાબળા અને કપડાં સામાન્ય રીતે ગરીબોને વહેંચવામાં આવે છે.
જનરલ કલાસના મુસાફરો માટે રેલવે સત્તાવાળાઓ તેમના શૌચાલયની સ્વચ્છતા અથવા લાંબા અંતરની મુસાફરીમાં પાણીની ઉપલબ્ધતા વિશે ચિંતા કરવી જોઈએ. સમાજના જે વર્ગને સામાજિક-આર્થિક-શૈક્ષણિક પછાતતા અને અસ્પૃશ્યતાના આધારે અનામતનો લાભ આપવામાં આવે છે તેમને ભારતીય રેલવેમાં બિનઅનામત મુસાફરી કરવી પડે છે અને જાતિ આધારિત આરક્ષણની પ્રણાલીની ટીકા કરતા ભદ્ર વર્ગને આરક્ષણ મેળવવું પડે છે. કોચમાં બર્થ કેટલીકવાર ક્વોટાનો ઉપયોગ કરે છે જે રેલવે મુખ્ય કચેરીઓ દ્વારા વિતરિત કરવામાં આવે છે. દેખીતી રીતે ભારતીય રેલવેમાં ભદ્ર વર્ગ માટે વિશેષાધિકારોને પ્રાધાન્ય આપે છે.
જે રીતે કેટરિંગ, સેનિટેશન અને ટિકિટ ચેકિંગ જેવી વિવિધ સેવાઓનું ખાનગીકરણ કરવામાં આવ્યું છે. સરકારી કંપની ઈન્ડિયન રેલવે કેટરિંગ એન્ડ ટુરિઝમ કોર્પોરેશનને ઘણી ખાનગી ટ્રેનો ચલાવવાની મંજૂરી આપવામાં આવી છે. તેજસ એક્સપ્રેસ દિલ્હીથી લખનૌ સુધીની પ્રથમ ટ્રેન છે. 2019 રેલવે સ્ટેશનો પરના ઈન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચરને અપગ્રેડ કરવામાં આવી રહ્યું છે. તે સ્પષ્ટ સંકેત છે કે સરકારી વિભાગો ખાનગીકરણની દિશામાં આગળ વધી રહ્યા છે. વધતા ખાનગીકરણ સાથે ભારતીય રેલવે ગરીબો માટે વધુ અગમ્ય બની જશે અથવા ગરીબો મોટાભાગની સેવાઓ જેમ કે પેઈડ વેઈટિંગ લોન્જ વગેરે પરવડી શકશે નહીં.
આ રેલવેના અસ્તિત્વના હેતુ અથવા તે બાબત માટે પરિવહનના કોઈપણ માધ્યમનો મૂળભૂત પ્રશ્ન ઊભો કરે છે. પરિવહન અને સંદેશાવ્યવહાર એ સામાન્ય રીતે માનવીની રોટી, કપડાં અને મકાન ઉપરાંત 2 વધારાની મૂળભૂત જરૂરિયાતો છે. આ મૂળભૂત અધિકારો પણ છે કારણ કે, તે સમ્માન સાથે જીવન જીવવા માટે જરૂરી છે. આમ આદમી પાર્ટીની સરકારે મહિલાઓ માટે બસમાં મુસાફરી મફત કરી તે કોઈ ઉપકાર નથી. શિક્ષણ અને આરોગ્ય-સંભાળ ઉપરાંત કોઈપણ સમાજમાં જનતા માટે રોટી, કપડા, મકાન, પરિવહન અને સંદેશાવ્યવહાર નિઃશુલ્ક હોવા જોઈએ. મહિલાઓ માટે મફત મુસાફરીનો વિચાર હવે લોકપ્રિય થઈ રહ્યો છે. આશા છે કે, તે સમગ્ર દેશની જનતા સુધી વિસ્તરશે અને પરિવહનના તમામ માધ્યમોને આવરી લેશે. સાચી સમાજવાદી સરકાર તમામ જાહેર પરિવહનને મફત બનાવશે અને મોટા ભાગનું પરિવહન સાર્વજનિક હશે. લોકોએ ભાગ્યે જ ખાનગી વાહનોનો ઉપયોગ કરવો જોઈએ. ગ્લોબલ વોર્મિંગમાં ઓછામાં ઓછું યોગદાન આપવાના દૃષ્ટિકોણથી લાંબા અંતરની મુસાફરી માટે રેલવે સૌથી પસંદગીનું માધ્યમ હશે અને ગ્લોબલ વોર્મિંગના એ જ કારણોસર હવાઈ મુસાફરી તબક્કાવાર બંધ થઈ જશે. જો કે, મેડિકલ ઈમરજન્સી માટે હવાઈ મુસાફરીની કેટલીક જોગવાઈ રાખવામાં આવી શકે છે.
ભાજપ સરકારના વેપારીકરણની વૃત્તિને ચકાસવી જ જોઈએ. આ નીતિઓનો હેતુ આ દેશના સામાન્ય નાગરિકોના ખર્ચે વિવિધ પ્રકારના ખાનગી કોર્પોરેશનોની તરફેણ કરવાનો છે. વધતું ખાનગીકરણ નાગરિકોના લોકશાહી અધિકારોને મર્યાદિત કરે છે. એક સામાન્ય મુસાફર ભારતીય રેલવે દ્વારા સંચાલિત કરવામાં આવતી સેવાઓની તુલનામાં ખાનગી સંસ્થાઓ દ્વારા આપવામાં આવતી સેવાઓ સામે ફરિયાદ કરી શકતો નથી. ઉદાહરણ તરીકે, ખાદ્યપદાર્થની કિંમત ભારતીય રેલવે સત્તાવાળાઓ દ્વારા નક્કી કરવામાં આવે છે પરંતુ ખાનગી કોન્ટ્રાક્ટર એવા કોન્ટ્રાક્ટ કર્મચારીઓને રોકે છે જેઓ નિર્ધારિત કિંમત કરતાં વધુ કિંમતે વસ્તુઓ વેચે છે. આ જ રીતે તમામ સરકારી સેવાઓ સાથે ચેડા કરવામાં આવ્યા છે અને મુસાફરોને વધુને વધુ પ્રાઈવેટ કંપનીઓની દયા પર છોડી દેવામાં આવ્યા છે.
જો આપણે નાગરિકોના અધિકારોનું રક્ષણ કરવા માંગતા હોય તો આ વલણને ઉલટાવવું પડશે. ભાજપ સરકારના શાસકોને લાગે છે કે તેઓ ભારતીય રેલવેના આ વિશાળ ઈન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચર પર પ્રભુત્વ ધરાવે છે અને દરેક સેવાને નફાકારક વ્યવસાયમાં ફેરવવા માટે સ્વતંત્ર છે. ભારતીય રેલવે એક સામાજિક ઉદ્દેશ્યની સેવા કરે છે અને જ્યાં સુધી સામાન્ય નાગરિકની મુસાફરીની વાત છે ત્યાં સુધી તે ભારતની જીવન રેખા છે. શાસકોએ તેમાં વેપાર કરવાની તકનો લાભ લેવાનું ટાળવું જોઈએ.
નોધઃ આ લેખ આનંદી પાંડે અને સંદીપ પાંડે દ્વારા લખવામાં આવ્યો છે. આનંદી પાંડે નિરંતર(દિલ્હી) માટે કામ કરે છે અને સંદીપ પાંડે સમાજવાદી પાર્ટી (ભારત)ના જનરલ સેક્રેટરી છે.anandi.dey10@gmail.com અને ashaashram@yahoo.com
