16 માર્ચ 2024 ના રોજ એક અખબારી યાદીમાં વાણિજ્ય અને ઉદ્યોગ મંત્રાલયે જણાવ્યું હતું કે, પેટન્ટ ઓફિસે વર્ષ 2023-24માં અભૂતપૂર્વ એક લાખ પેટન્ટ મંજૂર કરી છે. ચાલુ નાણાકીય વર્ષમાં જ પેટન્ટ ઓફિસને 90,300 અરજી મળી હતી. આ પૃષ્ઠભૂમિમાં આ લેખ દ્વારા છેલ્લા દસ વર્ષમાં ભારતની નવીનતા (innovation) અને બૌદ્ધિક સંપદા અધિકારની (Intellectual Property Rights) સફરની સમીક્ષા કરવાનો પ્રયાસ કરાયો છે.
1. ઇનોવેશન અને ઇકોનોમી : છેલ્લા 50 વર્ષોમાં વિશ્વ કૃષિ અર્થતંત્રમાંથી ઔદ્યોગિક અર્થતંત્રમાં પરિવર્તિત થયું છે અને હવે જ્ઞાન અર્થતંત્રમાંથી પસાર થઈ રહ્યું છે. નોલેજ ઈકોનોમીમાં ઈનોવેશન અને ઈન્ટેલેક્ચ્યુઅલ પ્રોપર્ટી (IP) નિર્ણાયક છે. આમ ઇનોવેશન એ આર્થિક પ્રગતિ, જીવનધોરણ સુધારવા અને સમાજનું લાંબા ગાળાની ટકાઉપણું અને સ્પર્ધાત્મકતા સુનિશ્ચિત કરવા માટેની પૂર્વશરત છે.
નવીનતાને પ્રોત્સાહન આપવા માટે પેટન્ટ નિર્ણાયક છે અને પેટન્ટને મંજૂર કરી R&D રોકાણોને પ્રોત્સાહિત કરે છે, ટેક્નોલોજી ટ્રાન્સફરની સુવિધા આપે છે અને આંતરરાષ્ટ્રીય વેપાર અને તકનીકી નેતૃત્વને પ્રોત્સાહન આપે છે. બૌદ્ધિક સંપદા (IP) સઘન ઉદ્યોગો અર્થતંત્રમાં આઉટપુટની દ્રષ્ટિએ નોંધપાત્ર ભૂમિકા ભજવે છે. જે એકંદર આર્થિક કામગીરીના બે નિર્ણાયક સૂચક GDP અને રોજગાર તરીકે માપવામાં આવે છે.
જાપાન અને જર્મનીને પાછળ છોડી ભારત આગામી બે વર્ષમાં 5 ટ્રિલિયન ડોલર અને 2047 સુધીમાં 35 ટ્રિલિયન ડોલરનું અર્થતંત્ર બનવાનું લક્ષ્ય રાખે છે. જેનો અર્થ થયો કે વર્તમાન સ્તર કરતાં લગભગ 13 ગણી એટલે 26,000 ડોલરની માથાદીઠ આવક થશે. ભારતને વિશ્વની ત્રીજી સૌથી મોટી અર્થવ્યવસ્થા બનવું ત્યારે જ શક્ય છે જ્યારે ભારત IP-સઘન ઉદ્યોગો પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરે અને GDP માં તેનું યોગદાન વધારશે, જે યુનાઈટેડ સ્ટેટ્સ સાથે સરખાવી શકાય તેવું હોવું જોઈએ. યુનાઇટેડ સ્ટેટ્સમાં બૌદ્ધિક સંપદા સંરક્ષણનો સઘન ઉપયોગ કરતા ઉદ્યોગો GDP ના 41% થી વધુ અને કર્મચારીઓના એક તૃતીયાંશ હિસ્સો ધરાવે છે.
ત્રીજી સૌથી મોટી અર્થવ્યવસ્થા બનવાની મહત્વાકાંક્ષા ત્યારે જ શક્ય છે જો આપણે શક્ય તેટલી વહેલી તકે પડકારો અને મુદ્દાઓને ઉકેલી લઈએ. ઉદાહરણ તરીકે યુનાઇટેડ સ્ટેટ્સ હંમેશા પ્રથમ સ્થાને છે, જ્યારે વર્ષ 2024 માટેના બૌદ્ધિક સંપદા સૂચકાંક અનુસાર ભારત 42 મા ક્રમે છે.
2. વૈશ્વિક પરિદ્રશ્ય : વિશ્વવ્યાપી, પેટન્ટ અને ઔદ્યોગિક ડિઝાઇનમાં ઉછાળાને કારણે 2013 અને 2023 વચ્ચે IPR એપ્લિકેશન્સમાં વૃદ્ધિ CAGR ના 60% થી વધુ છે. અહેવાલો અનુસાર 2014-2023 દરમિયાન પ્રકાશિત પેટન્ટની અસાધારણ સંખ્યા 4.65 લાખ હતી, જે 2004-2013 દરમિયાન પ્રકાશિત પેટન્ટ કરતાં 44% વધુ છે.
3. વિશ્વમાં ભારતનું સ્થાન : WIPO રિપોર્ટ 2023 મુજબ 1,619,268 પેટન્ટ સાથે ચાઈના સૌથી આગળ છે, જેમાં 2.1% ની YoY વૃદ્ધિ નોંધાઈ છે. ત્યારબાદ યુનાઈટેડ સ્ટેટ્સ 594,340 પેટન્ટ અને 0.5% ની YoY વૃદ્ધિ સાથે બીજા ક્રમે છે. જાપાન 289,530 પેટન્ટ સાથે ત્રીજા સ્થાને છે. કોરિયા 237,633 પેટન્ટ અને YoY -0.2% સાથે ચોથા સ્થાને છે. ત્યારબાદ યુરોપિયન પેટન્ટ ઓફિસ 193,610 પેટન્ટ સાથે 2.6% ની YoY વૃદ્ધિ અને ભારત 17% ની YoY વૃદ્ધિ સાથે છઠ્ઠા સ્થાને છે.
4. IPR માં ભારતનો વિકાસ : ચીનને પાછળ છોડી ભારતની યાત્રા છેલ્લા દસ વર્ષમાં 25.2% ની સરેરાશ વાર્ષિક વૃદ્ધિ સાથે નોંધપાત્ર રહી છે. છેલ્લા દસ વર્ષમાં પેટન્ટ અરજીઓની કુલ સંખ્યામાં નોંધપાત્ર વધારો થયો છે. 2013-14 માં કુલ અરજીઓની સંખ્યા 42,591 હતી, જેમાંથી માત્ર 10,941 ભારતીયોની અરજી હતી. ભારતમાં ભારતીયો દ્વારા કરવામાં આવેલી અરજીઓની સંખ્યામાં સતત વધારો જોવા મળ્યો છે. નવ વર્ષમાં એટલે કે વર્ષ 2022-23 માં અરજીની કુલ સંખ્યા વધીને 82,811 થઈ, જેમાંથી 43,301 અરજી ભારતીયો દ્વારા કરવામાં આવી હતી. આમ, ભારતીયોનો હિસ્સો 2013-14 માં 25.69% થી વધીને 2022-23 માં 52.29% થયો છે. તેવી જ રીતે 2013-14 માં ભરવામાં આવેલી કુલ અરજીના 9.92% થી 2022-23 માં 41.22% જેટલી પેટન્ટ મંજૂર થઈ છે.
આ ડેટા દર્શાવે છે કે, ભારતમાં ડિસેમ્બર 2023 સુધીમાં 8.40 લાખ પેટન્ટ પ્રકાશિત કરવામાં આવી છે. આમ, અગાઉના દાયકા 2004-2013માં 89 પેટન્ટની સરખામણીમાં 2014-15 થી 2022-23 દરમિયાન સરેરાશ 127 પેટન્ટ્સ પ્રકાશિત કરવામાં આવી હતી. કુલ 2.30 લાખ અરજદારો ભારતીયો છે, ત્યારબાદ યુનાઇટેડ સ્ટેટ્સ અને જાપાનીઝ નાગરિકો વગેરે છે.
5. સેક્ટોરલ ઇનોવેશન : સરેરાશ, પરંપરાગત ક્ષેત્રો જેમ કે યાંત્રિક અને રસાયણશાસ્ત્ર સંબંધિત ઇનોવેશન અનુક્રમે 20% અને 16% છે. કોમ્પ્યુટર, ઈલેક્ટ્રોનિક્સ અને કોમ્યુનિકેશન ક્ષેત્ર જેવી નવી યુગની ટેકનોલોજી અનુક્રમે 11%, 10% અને 9% છે. કુલ ઇનોવેશનમાં ટેક્સટાઇલ, ફૂડ અને સિવિલ સેક્ટરનો હિસ્સો માત્ર 1-1% છે.
6. ભારતીય રાજ્યોમાં ઇનોવેશન : ભારતના રાજ્યોમાં ઉત્તર પ્રદેશ 2013-14 થી 2022-23 સુધીમાં નોંધપાત્ર રીતે 7.2% હિસ્સા સાથે હવે ગુજરાત અને તેલંગાણાને પાછળ છોડીને અગ્રેસર છે. જોકે, પંજાબ રાજ્યનો હિસ્સો 5.8% સાથે સ્થિર અને પ્રભાવશાળી રહ્યો છે. ગુજરાત તેની ઉદ્યોગસાહસિક ભાવના માટે જાણીતું છે, પરંતુ તે માત્ર 4.6% હિસ્સા સાથે ત્રીજા સ્થાને છે. છેલ્લા 10 વર્ષમાં તેલંગાણા સરકારે સમગ્ર રાજ્યમાં ઔદ્યોગિક માળખામાં પરિવર્તન કર્યું અને પરિણામે 2004 - 2013 દરમિયાન તેનો હિસ્સો 1% થી વધારીને 2014 - 2023 ની વચ્ચે 4% કર્યો છે. જોકે, રાજ્ય તેની IP ઇકોસિસ્ટમ સુધારવા માટે ઘણું કામ કરી શકે છે. કુલ સંખ્યામાં 0.3% સાથે સૌથી ઓછો હિસ્સો નાના રાજ્ય હિમાચલ પ્રદેશનો. કમનસીબે, સૌથી મોટા રાજ્યોમાંનું એક આંધ્રપ્રદેશ આ યાદીમાં સ્થાન મેળવી શકતું નથી, જે સ્પષ્ટપણે હિમાચલ પ્રદેશ કરતા પણ નીચું સ્થાન ધરાવે છે.
7. મુખ્ય પરિબળ : ભારતે તેની બૌદ્ધિક સંપદા ઇકોસિસ્ટમમાં કેવી રીતે પરિવર્તન કર્યું તે જાણવું રોમાંચક અને મહત્વપૂર્ણ છે. ભારતની IP સિસ્ટમ 2013 પહેલા બિનઅસરકારક અને બિનકાર્યક્ષમ તરીકે જાણીતી હતી. જોકે, 2014 પછી એટલે કે મોદી સરકારના કાર્યકાળ પછી ભારતમાં IP ઇકોસિસ્ટમ વાઇબ્રન્ટ રહ્યું છે, જે GoI દ્વારા રજૂ કરવામાં આવેલા વહીવટી અને કાયદાકીય સુધારાઓને આભારી છે. સામાન્ય રીતે રૂપાંતરિત પરિવર્તનને ધ્યાનમાં રાખીને કોઈપણ સુધારા અમલીકરણમાં વિલંબથી ઇચ્છિત પરિણામોને ફળ આપે છે. જોકે, મોદી સરકાર દ્વારા શરૂ કરવામાં આવેલ IP સંબંધિત સુધારાના કિસ્સામાં ઝડપી પરિણામો આવ્યા છે, અમલીકરણમાં સમય ઓછો લાગ્યો અને તેનું અમલીકરણ અસરકારક છે.
- વહીવટી સુધારા : ભારત સરકારે IP ઇકોસિસ્ટમમાં ધરખમ પરિવર્તન લાવવા માટે બે ગણો અભિગમ અપનાવ્યો છે. જેમાં વહીવટી સુધારા દ્વારા સમગ્ર ઇકોસિસ્ટમની કાર્યક્ષમતામાં સુધારો કરવો અને અમલદારશાહીને ઘટાડવાનો હેતુ છે. નોંધનીય છે કે, 2013 સુધી પેટન્ટ આપવા માટે અરજી કરવાનો સરેરાશ સમય 68.4 મહિનાનો હતો, હવે તેમાં 15 મહિનાનો ઘટાડો થયો છે. પેટન્ટ આપવા માટે અરજી કરવાની તારીખથી લેવામાં આવેલો સમય દરેક ડોમેન ક્ષેત્ર માટે અલગ છે. સરકારે અરજી ફાઈલ કરવાથી લઈને ગ્રાન્ટિંગ સ્ટેજ સુધીના વહીવટી સમયની પ્રક્રિયામાં ધરખમ ઘટાડો કર્યો છે. ઉદાહરણ તરીકે રસાયણશાસ્ત્ર સંબંધિત પેટન્ટના કિસ્સામાં 2014 પહેલા 64.3 મહિનાનો સમય લાગતો હતો, અને હવે તે ઘટાડીને 30.9 મહિના કરવામાં આવ્યો છે, જે 33.5 મહિનાનો ચોખ્ખો ઘટાડો છે. એ જ રીતે પોલિમર-સંબંધિત પેટન્ટ ગ્રાન્ટના સમયમાં 35.5 મહિનાનો ઘટાડો થયો હતો.
- કાયદાકીય સુધારા : પેટન્ટ (અમેન્ડમેન્ટ) નિયમ, 2016 માં સરકારે એક નવી શ્રેણી 'સ્ટાર્ટઅપ અરજદાર' રજૂ કરી અને સ્ટાર્ટઅપ્સ માટે ઉપલબ્ધ તપાસની પ્રક્રિયાને ઝડપી બનાવી તથા ફીમાં 80% છૂટનો વિસ્તાર કર્યો. એ જ રીતે પેટન્ટ (અમેન્ડમેન્ટ) નિયમ, 2019 માં સરકારે નાની સંસ્થાઓ માટે પણ ઝડપી તપાસનો વિસ્તાર કર્યો. પેટન્ટ (અમેન્ડમેન્ટ) નિયમ, 2020 અને 2021 માં સરકારે નાની સંસ્થાઓ અને શૈક્ષણિક સંસ્થાઓ માટે ફી ઘટાડાનો 80% વિસ્તાર કર્યો છે. આ વર્ષે 15 માર્ચના રોજ ભારત સરકારના વાણિજ્ય મંત્રાલયે પેટન્ટ સુધારા નિયમ, 2024 ને સૂચિત કર્યા છે. જે ઇનોવેશન અને આર્થિક વિકાસને પ્રોત્સાહન આપવા તરફની સફરમાં એક મહત્વપૂર્ણ સીમાચિહ્નરૂપ છે. પેટન્ટ (અમેન્ડમેન્ટ) નિયમ, 2024 એ પેટન્ટ મેળવવા અને સંચાલનને સરળ બનાવવા શોધકો અને સર્જકો માટે અનુકૂળ વાતાવરણની સુવિધા માટે જોગવાઈ રજૂ કરે છે. નિયમોમાં ફેરફારનો ઉદ્દેશ્ય 2047 સુધીમાં વિશ્વની ત્રીજી સૌથી મોટી અર્થવ્યવસ્થા અને 35 ટ્રિલિયન ડોલર ઈકોનોમી બનનાર ભારતનો વિકસિત ભારત સંકલ્પ હાંસલ કરવા માટે વિજ્ઞાન અને ટેકનોલોજી દ્વારા દેશના આર્થિક વિકાસને વેગ આપવાનો છે.
8. નિષ્કર્ષ : IP ઇકોસિસ્ટમને લગતા વહીવટી અને કાયદાકીય સુધારા જેવી ભારત સરકારની પહેલ પ્રશંસનીય છે. ઉપરાંત નવીનતા અને સર્જનાત્મકતાને પ્રોત્સાહન આપવા માટે ભારતના સક્રિય અભિગમના મહત્વને પ્રકાશિત કરે છે. ઝડપી, સરળ અને વધુ કાર્યક્ષમ IP ઇકોસિસ્ટમ ભારતીય સર્જકો અને સંશોધકોને માત્ર પ્રોત્સાહિત નથી કરતું, પરંતુ બૌદ્ધિક સંપદા અધિકારના રક્ષણના વૈશ્વિક લેન્ડસ્કેપમાં પણ યોગદાન આપે છે.
ટ્રિબ્યુનલ રિફોર્મ્સ એક્ટ, 2021 ભારતના ઇન્ટેલેક્ચ્યુઅલ પ્રોપર્ટી એપેલેટ બોર્ડ (IPAB) સહિત વિવિધ ટ્રિબ્યુનલોને નાબૂદ કરે છે. તેઓએ દેશની વ્યાપારી અદાલતો અને ઉચ્ચ અદાલતોને કાર્યો સોંપ્યા છે. એક પરિપ્રેક્ષ્યમાં આ ચિંતાનો વિષય છે, કારણ કે આપણું ન્યાયતંત્ર પહેલેથી જ વધેલા કામ અને મર્યાદિત સંસાધનોના બોજથી દબાયેલું છે. આમ, વધારે પડતું વિસ્તરેલું ન્યાયતંત્ર અધિકાર ધારકની તેમના IP અધિકારોને લાગુ કરવાની અને IP-સંબંધિત વિવાદોને ઉકેલવાની ક્ષમતા વિશે ચિંતા કરે છે.
Disclaimer : આ મંતવ્યો લેખકના અંગત છે અને સંસ્થા માટે કામ કરતા નથી.
નોંધ : ડેટા સ્ત્રોત - SBI અને ઇન્ટલેક્ચ્યુઅલ પ્રોપર્ટી, ભારત દ્વારા સંશોધન અહેવાલ (જો જરૂરી હોય તો વધારાના ઇન્ફોગ્રાફિક્સનો ઉપયોગ કરી શકાય છે.)
