રાયસેન: મધ્ય પ્રદેશની રાજધાની ભોપાલથી લગભગ 45 કિલોમીટર દૂર રાયસેન શહેરમાં રાયસેન કિલ્લો સ્થિત છે. 1500 ફૂટ ઉંચી ટેકરીઓ પર બનેલો આ કિલ્લો 10મીથી 11મી સદીની વચ્ચેનો હોવાનું કહેવાય છે. ઈતિહાસકારો પણ તેને 3 હજાર વર્ષથી વધુ જૂનું માને છે. પરંતુ આજે પણ આ કિલ્લામાં જળ સંરક્ષણની એવી તકનીકો મોજુદ છે, જેમાંથી આપણે શીખવું જોઈએ. અહીંના તત્કાલિન રાજાએ જળ સંરક્ષણના મહત્વને સમજીને અને પોતાની પ્રજાને પૂરતું પાણી મળી રહે તે માટે કિલ્લાની અંદર 6 મોટા તળાવો અને 84 કુંડો બાંધ્યા હતા અને તેમને એવી રીતે જોડી દીધા હતા કે આજે પણ અહીં પાણીનો સંગ્રહ થાય છે.
આ રીતે થાય છે કિલ્લામાં પાણીનો બચાવ: રાયસેન કિલ્લો લગભગ 1 કિલોમીટરના વિસ્તારમાં ફેલાયેલો છે. કિલ્લાની અંદર ઘણી બે થી ત્રણ માળની ઈમારતો છે, તેની છત પરથી પડતા વરસાદના પાણીને નાની નાની નાળીઓ દ્વારા સંગ્રહિત કિલ્લાની અંદર બાંધવામાં આવેલા વાવડી, તળાવો અને પથ્થરના પાણીના ટેન્કરો જેવા તળાવોમાં કરવામાં આવે છે. પછી તે આખા વર્ષ માટે વપરાય છે. યુવા પેઢી પણ રાયસેન ફોર્ટની આ ટેક્નોલોજીમાંથી પ્રેરણા લઈ શકે છે.
સૈનિકો અને લોકોને ક્યારેય પાણીની અછત નથી થઇ: ઈતિહાસકારો કહે છે કે, રાયસેન કિલ્લાના નિર્માણનો સમય 10મીથી 11મી સદીનો હોવા છતાં અહીં મળી આવેલા અવશેષો અને શિલ્પો 3થી 4 હજાર વર્ષ જૂના છે. આવી સ્થિતિમાં આ કિલ્લાનું ઘણું મહત્વ છે. જ્યારે આ કિલ્લો બનાવવામાં આવ્યો ત્યારે તેના કિલ્લામાં લોકોની સાથે 15 થી 20 હજાર સૈનિકો હતા. પછી રાજાએ અહીં જળ સંરક્ષણની એવી તરકીબનો ઉપયોગ કર્યો કે, અહીં ક્યારેય પાણીની અછત પડી ન હતી. અહીં બાંધવામાં આવેલા તળાવોને નાની નાની નાળીઓના માધ્યમથી કિલ્લાની છત પરથી પડતા પાણીને નાની નાળાઓ દ્વારા જોડવામાં આવી હતી, જેમાં વરસાદનું શુદ્ધ પાણી સાફ થઇને તળાવમાં સંગ્રહિત કરવામાં આવતું હતું. આ પાણીનો ઉપયોગ રાજા અને તેની પ્રજા આખા વર્ષ દરમિયાન કરતી હતી.
રાયસેનમાં પીવાના પાણીની સમસ્યા: 1500 ફૂટની ઉંચાઈ પર હોવા છતાં લોકોને પાણી માટે મેદાનોમાં ઉતરવાની જરૂર ન પડી. આવી સ્થિતિમાં, દુશ્મનોના હુમલા દરમિયાન તે ખૂબ ફાયદાકારક હતું. આજે રાયસેન શહેરની વસ્તી 45 થી 50 હજાર જેટલી છે અને લોકોને પૂરતું પીવાનું પાણી પૂરું પાડવું સરકાર માટે પડકારરૂપ સાબિત થઈ રહ્યું છે. 1100 વર્ષ જૂના કિલ્લા પર હાજર આ સિસ્ટમને કારણે પૂરતું પાણી છે.
જળ વ્યવસ્થાપન માટે રાયસેન કિલ્લામાંથી શીખ: થોડા વર્ષો પહેલા, રાયસેન કિલ્લાની તળેટીમાં બનેલા તત્કાલીન તળાવનું પાણી રાયસેન શહેરને પૂરું પાડવામાં આવતું હતું. આજે રાયસેન શહેરમાં હલાલી ડેમમાંથી આશરે રૂ. 32 કરોડનો ખર્ચ કરીને પાણી લાવવામાં આવે છે, જે શહેરવાસીઓની જરૂરિયાતો પૂરી કરતું નથી. જાળવણીના અભાવે આ પ્રાચીન જળસ્ત્રોત વિનાશના આરે છે. 1100 વર્ષ પહેલા બનાવેલી આ વોટર મેનેજમેન્ટ સિસ્ટમમાંથી આજના યુવાનો અને વહીવટીતંત્રે શીખવું જોઈએ, જેથી શહેર અને દેશના અન્ય વિસ્તારોમાં પીવાના પાણીની સમસ્યાનુ સમાધાન થઈ શકે.
યુદ્ધ દરમિયાન જળ સંરક્ષણનો લાભ: 'યુગ યુગીન રાયસેન' પુસ્તકના લેખક રાજીવ લોચન ચૌબે કહે છે કે,"રાયસેન કિલ્લા પર છઠ્ઠી-સાતમી સદીના શિલ્પો પણ મળી આવ્યા છે, જે દર્શાવે છે કે તે સમયે પણ આ કિલ્લો અસ્તિત્વમાં હતો. અમે અહીં ત્રણ દિવસ સુધી સર્વે કર્યો હતો જેમાં દેશભરના ખ્યાતનામ પુરાતત્વવિદો આવ્યા હતા. ત્યાં મળેલા પુરાતત્વીય પુરાવાએ નક્કી કર્યું છે કે, તે ગુપ્ત કાલ કરતાં ઓછામાં ઓછું જૂનું હતું. અગાઉ, આદિમાનવ અહીં રહેતા હતા, અહીં પથ્થરોના આશ્રયસ્થાનો પણ છે. આને પાછળથી કાપીને બાઉન્ડ્રી વોલ બનાવવા માટે ઉપયોગમાં લેવાયા હતા અને અંદર તળાવ પણ બનાવવામાં આવ્યા હતા. સૌથી મોટી સમસ્યા એ હતી કે, જ્યારે દુશ્મનો કિલ્લા પર હુમલો કરે ત્યારે તેઓએ તેને ચારેબાજુથી ઘેરી લીધું હતું જેથી લોકો બહાર ન જઈ શકે. અંદરથી પાણી અને ખોરાકનો પુરવઠો બંધ થતાં લોકોએ બહાર આવવું પડ્યું હતું. પરંતુ રાયસેન કિલ્લાની હાલત એવી હતી કે તેમને પાણી અને ખાદ્યપદાર્થોની કટોકટીથી કિલ્લો ખાલી કરવો પડ્યો ન હતો.
જળ સંરક્ષણ પ્રણાલી જોવા જેવી છે: રાયસેન જિલ્લાના ઐતિહાસિક વારસા વિશે જ્યારે જિલ્લા કલેક્ટર અરવિંદ કુમાર દુબેને વાત કરવામાં આવી ત્યારે તેમણે કહ્યું કે, ભૂગર્ભજળ પીવું એ આ સમયની મોટી જરૂરિયાત છે અને તેનું જતન કરવું પણ એટલું જ જરૂરી છે. જ્યાં સુધી રાયસેન કિલ્લાના સંબંધની વાત છે, આપણે જાણીએ છીએ કે જ્યારે કિલ્લાઓ બાંધવામાં આવ્યા હતા, ત્યારે તેને આત્મનિર્ભર બનાવવામાં આવ્યા હતા. આ કિલ્લો ખોરાક અને પાણીની બાબતમાં પણ આત્મનિર્ભર બન્યો હતો. તે સમયે ગમે તે એન્જિનિયરિંગનો ઉપયોગ કરવામાં આવ્યો હતો. તે સમયે ધ્યાન રાખવામાં આવ્યું હતું કે પાણીની પર્યાપ્ત વ્યવસ્થા રહે, પાણીની પૂરતી જોગવાઈ થાય તેની કાળજી લેવામાં આવી હતી. પરંતુ આજે પણ ત્યાં વરસાદી પાણીની વ્યવસ્થામાં વરસાદી પાણીનો સંગ્રહ થાય છે. જો આપણે કિલ્લો જોવા જઈએ તો તેના ઐતિહાસિક મહત્વની સાથે લોકો વરસાદી પાણીની વ્યવસ્થા પણ જોવાનું પસંદ કરે છે. હાલમાં અમારા નવા બાંધકામોમાં બિલ્ડીંગની પરવાનગીની સાથે રેઈન વોટર હાર્વેસ્ટીંગ સિસ્ટમ માટે પણ નિયમો બનાવવામાં આવ્યા છે, જેથી લોકો વરસાદી પાણીનો સંગ્રહ કરી શકે. વરસાદના પાણીનો શક્ય તેટલો બચાવ કરો.
