যোগত প্ৰাণায়ামৰ ভূমিকা অতি গুৰুত্বপূৰ্ণ বুলি গণ্য কৰা হয় । ইয়াক যোগৰ আঠটা অংশৰ চতুৰ্থ অংশ হিচাপে গণ্য কৰা হয় । একে সময়তে আয়ুৰ্বেদতো প্ৰাণায়ামৰ উপকাৰিতা আৰু চিকিৎসা উপকাৰৰ কথা উল্লেখ কৰা হৈছে । আনকি আয়ুৰ্বেদতো নিয়মিতভাৱে কিছুমান বিশেষ প্ৰকাৰৰ প্ৰাণায়ামৰ সঠিক পদ্ধতিৰে অভ্যাস কৰিলে শৰীৰৰ বাট, পিত্ত আৰু কফা দোষ নিয়ন্ত্ৰণ আৰু ভাৰসাম্য ৰক্ষাৰ ক্ষেত্ৰত অতি ফলপ্ৰসূ হ’ব পাৰে বুলিও বিশ্বাস কৰা হয় ।
বাট, পিত্ত আৰু কফাৰ ভাৰসাম্য ৰক্ষাত প্ৰাণায়াম উপকাৰী
যোগাসনৰ অন্যতম জনপ্ৰিয় প্ৰকাৰ প্ৰাণায়াম । শাৰীৰিক আৰু মানসিক স্বাস্থ্যৰ বাবে ইয়াৰ উপকাৰিতাৰ বাবে আজি সমগ্ৰ বিশ্বৰ সকলো বয়সৰ লোকৰ মাজত ইয়াৰ ধাৰা বৃদ্ধি পাইছে । সকলোৱে জানে যে প্ৰাণায়ামৰ নিয়মীয়া অনুশীলনে শ্বাস-প্ৰশ্বাসতন্ত্ৰৰ বাবে বহু উপকাৰ কৰে । প্ৰাণায়ামৰ উপকাৰিতাৰ সন্দৰ্ভত ৰাষ্ট্ৰীয় আৰু আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় পৰ্যায়ত কৰা বহু গৱেষণা আৰু পৰীক্ষাত শাৰীৰিক আৰু মানসিক স্বাস্থ্যৰ বাবে ইয়াৰ বহু উপকাৰো নিশ্চিত হৈছে ।
যোগৰ পিতৃ বুলি গণ্য কৰা মহৰ্ষি পতঞ্জলিয়ে দিয়া সংজ্ঞা অনুসৰি প্ৰাণায়াম হৈছে শ্বাস-প্ৰশ্বাসৰ যোগ কলা । যিয়ে শ্বাস-প্ৰশ্বাসতন্ত্ৰৰ সৈতে জড়িত অংগসমূহক তীব্ৰতা আৰু ছন্দৰ সৈতে অধিক সক্ৰিয় কৰি তোলে ।
আনহাতে যদি আয়ুৰ্বেদৰ কথা কওঁ, তেন্তে এই চিকিৎসা পদ্ধতিত প্ৰাণায়ামক চিকিৎসা/চিকিৎসা হিচাপেও স্বীকৃতি দিয়া হৈছে । যিয়ে হাওঁফাওঁ আৰু শ্বাস-প্ৰশ্বাসতন্ত্ৰত বিশুদ্ধকৰণ প্ৰক্ৰিয়াৰ লগতে সামগ্ৰিক মানসিক, শাৰীৰিক, আৱেগিক আৰু আচৰণগত স্বাস্থ্যৰ বাবেও উপকৃত কৰে । বিশেষকৈ আয়ুৰ্বেদত প্ৰাণায়ামৰ নিয়মীয়া অনুশীলনে বাট, পিত্ত আৰু কফা দোষ নিয়ন্ত্ৰণ কৰিব পাৰে বুলিও বিশ্বাস কৰা হয় ।
প্ৰাণায়াম আৰু ইয়াৰ প্ৰকাৰ
বাংগালুৰুৰ পৰা যোগগুৰু মীনু বৰ্মাই বুজাইছে যে যোগশাস্ত্ৰৰ মতে প্ৰাণায়াম দুটা সংস্কৃত শব্দ প্ৰাণ আৰু যমেৰে গঠিত । প্ৰাণ মানে জীৱন শক্তি বা শক্তি আৰু অয়ম মানে টানি আৰু আত্মনিয়ন্ত্ৰণ । মানে প্ৰাণায়াম মানে জীৱন শক্তি আৰু শক্তিৰ ওপৰত নিয়ন্ত্ৰণ ।
তেওঁ বুজাইছে যে, প্ৰাণায়াম যোগৰ এক গুৰুত্বপূৰ্ণ অংগ । যোগাসনত উশাহ-নিশাহৰ ওপৰত নিয়ন্ত্ৰণ অতি গুৰুত্বপূৰ্ণ বুলি গণ্য কৰা হয় । যিকোনো ধৰণৰ বা শ্ৰেণীৰ যোগাসনত উশাহ-নিশাহ আৰু বন্ধ কৰাৰ গতি আৰু ইয়াৰ সঠিক ছন্দ অপৰিহাৰ্য বুলি বিবেচিত হয় । প্ৰাণায়াম হৈছে উশাহ-নিশাহৰ ওপৰত ভিত্তি কৰি কৰা যোগো, যাৰ নিয়মীয়া অনুশীলনৰ ওপৰত যোগত বহু গুৰুত্ব দিয়া হয় । কাৰণ ই উশাহ-নিশাহৰ পথটো সুস্থ কৰি তোলাৰ লগতে সামগ্ৰিক স্বাস্থ্যৰ বাবেও বহু উপকাৰ দিয়ে । প্ৰাণায়ামত উশাহ-নিশাহ আৰু উশাহ-নিশাহৰ তিনিটা কাম হয় । পুৰাক, কুম্ভক আৰু ৰেচক, অৰ্থাৎ সঠিক গতি আৰু পদ্ধতিৰে উশাহ লোৱা, ৰখাই দিয়া আৰু এৰি দিয়া ।
তেওঁ বুজাইছে যে, যদিও প্ৰাণায়ামৰ বহু প্ৰকাৰৰ কথা বিবেচনা কৰা হয়, কিন্তু আটাইতকৈ জনপ্ৰিয় প্ৰকাৰ হ’ল কপালভটি, অনুলোম-ভিলোম, নদী শোধন, ভষ্ট্ৰিকা, ভ্ৰামাৰী, উজ্জয়ী, শীতলি, কেওলি, কুম্ভক, সূৰ্য্যভেদন, চন্দ্ৰভেদন, প্ৰণৱ, অগ্নিসৰ, নসগ্ৰা আৰু শীতায়ু আদি অন্তৰ্ভুক্ত কৰা হৈছে ।
আয়ুৰ্বেদত প্ৰাণায়ামৰ উপকাৰিতা
মুম্বাইৰ আৰোগ্যধম আয়ুৰ্বেদিক চিকিৎসালয়ৰ চিকিৎসক ডাঃ মনীষা কালে কয় যে প্ৰাণায়ামৰ নিয়মীয়া অনুশীলনৰ সময়ত শৰীৰে সঠিকভাৱে উশাহ লোৱাৰ প্ৰক্ৰিয়াৰ পৰা বহু উপকাৰিতা লাভ কৰে । ইয়াৰ লগতে এই কাৰ্য্যই বাট, কফা আৰু পিত্ত দোষ নিয়ন্ত্ৰণতো বহুত সহায় কৰে ।
তেওঁ কয় যে নিয়মীয়া প্ৰাণায়াম অনুশীলন কৰিলে শ্বাস-প্ৰশ্বাস তন্ত্ৰ সুস্থ, সুষম আৰু নিয়ন্ত্ৰিত হৈ থাকে, যাৰ বাবে শৰীৰত বিষাক্ত পদাৰ্থ জমা নহয় আৰু শৰীৰত অক্সিজেনৰ যোগানো ভাল হয় । যাৰ ফলত শৰীৰৰ সকলো আভ্যন্তৰীণ অংগ আৰু তন্ত্ৰ উপকাৰ হয় ।
তেওঁ বুজাই দিয়ে যে, যদিও সকলো ধৰণৰ প্ৰাণায়াম শৰীৰৰ বাবে উপযোগী, কিন্তু কিছুমান বিশেষ ধৰণৰ প্ৰাণায়ামে বতৰৰ ফলত হোৱা সমস্যা আৰু শৰীৰৰ প্ৰকৃতি আৰু দোষৰ বাবে বাট, পিত্ত আৰু কফাৰ ভাৰসাম্যহীনতাৰ ফলত হোৱা সমস্যা ৰোধ কৰাত সহায় কৰে ।
যোগগুৰু মীনু ভাৰ্মাই কয় যে, বিশেষকৈ দোষৰ ভাৰসাম্যহীনতাৰ ফলত হোৱা বতৰৰ প্ৰভাৱ আৰু সমস্যা হ্ৰাস কৰাত নদীষোধন, উজ্জয়ী, ভ্ৰামাৰী আৰু ভষ্ট্ৰিক প্ৰাণায়াম অতি উপকাৰী হ’ব পাৰে । বাট নিয়ন্ত্ৰণ আৰু ভাৰসাম্য ৰক্ষাৰ ক্ষেত্ৰত নদী শোধন প্ৰাণায়াম বিশেষভাৱে উপকাৰী বুলি কয়। আনহাতে শীতলি প্ৰাণায়ামে পিত্তক নিয়ন্ত্ৰণ আৰু শান্ত কৰাত সহায় কৰে আৰু ভষ্ট্ৰিকা প্ৰাণায়ামে কাফা নিয়ন্ত্ৰণত আৰু ইয়াৰ অতিৰিক্ততাৰ ফলত হোৱা সমস্যা ৰোধ কৰাত সহায় কৰে ।
এইবোৰৰ উপৰিও অনুলোম ভিলোম, কপালভাটি আৰু ভ্ৰামাৰী প্ৰাণায়ামৰ অভ্যাসে পাচনতন্ত্ৰৰ সমস্যা, বিশেষকৈ গেষ্ট্ৰিক সম্পৰ্কীয় সমস্যা হ্ৰাস কৰাত, অনিদ্ৰাৰ সমস্যা দূৰ কৰাত, ধৈৰ্য, ধ্যান আৰু শাৰীৰিক নিয়ন্ত্ৰণ বজাই ৰখাত আৰু মানসিক চাপ আৰু উদ্বেগ দূৰ কৰাত সহায় কৰে, ই অতি উপকাৰী ।
এইবোৰৰ উপৰিও প্ৰাণায়ামৰ অভ্যাসে হাওঁফাওঁৰ লগত জড়িত কম-বেছি পৰিমাণে গুৰুতৰ ৰোগ যেনে হাঁপানী, শ্বাস-প্ৰশ্বাসতন্ত্ৰৰ লগত জড়িত এলাৰ্জী, এলাৰ্জিক ব্ৰংকাইটিছ, নিউমোনিয়া আৰু টিবিৰ দৰে ৰোগৰ সম্ভাৱনাও হ্ৰাস কৰে। ইয়াৰ উপৰিও প্ৰাণায়ামৰ অভ্যাসে শৰীৰ আৰু মনৰ মাজৰ সংযোগ শক্তিশালী কৰে, শৰীৰ আৰু চিন্তাত ধনাত্মক শক্তিৰ সঞ্চাৰণ কৰে, শৰীৰৰ প্ৰায় সকলো অংগৰ সক্ৰিয়তা আৰু কাৰ্যক্ষমতা বৃদ্ধি কৰে আৰু শৰীৰৰ ৰোগ প্ৰতিৰোধ ক্ষমতা সুস্থ কৰি ৰাখে ।
সাৱধানতা
চিকিৎসকগৰাকীয়ে কয় যে, যি ধৰণৰ যোগাসন নহওক কিয়, যম, নিয়ম আৰু আসনৰ লগতে ইয়াৰ অনুশীলন কৰাটো প্ৰয়োজন । প্ৰাণায়ামৰ সকলো উপকাৰ পাবলৈ হ'লে আসনৰ উপৰিও নিয়ম আৰু খাদ্যাভ্যাসৰো যত্ন লোৱাটো অতি প্ৰয়োজনীয় ।
প্ৰাণায়ামৰ যি শাখাই অনুশীলন কৰা হৈছে, কোনো প্ৰশিক্ষিত ব্যক্তি বা প্ৰশিক্ষকৰ পৰা শিকিলেহে প্ৰাণায়ামৰ অনুশীলন কৰাটো অতি প্ৰয়োজনীয় । লগতে প্ৰশিক্ষকে নিৰ্ধাৰিত গতি, সময় আৰু সাৱধানতা অনুসৰি প্ৰাণায়াম অনুশীলন কৰাটো অতি প্ৰয়োজনীয় ।
