ক’ৰণেৰী ধমনীৰ ৰোগ বুলি ক’লে হৃদপিণ্ডক তেজৰ যোগান ধৰা ক’ৰণেৰী ধমনী (Coronary Artery) কেইডালত হোৱা ৰোগকেই বুজায় । ক’ৰণেৰী ধমনীৰ ৰোগ বহু প্ৰকাৰৰ হ’ব পাৰে আৰু ইয়াৰ বিষয়ে ইতিমধ্যে বহুতো পৰীক্ষা-নিৰীক্ষা আৰু গৱেষণা হ’বলৈ ধৰিছে আৰু নিতৌ নতুন নতুন তথ্যৰ সন্ধান পোৱা গৈছে(Coronary artery disease angina and heart attack ) ।
ক’ৰণেৰী ধমনীৰ ৰোগ বুলি ক'লে আমি এডাল স্কেলৰ কথা কল্পনা কৰি ল’ব পাৰো । স্কেলডালৰ এটা মূৰত যদি এনজাইনা(Angina) বুলি অনুমান কৰো তেন্তে আনটো মূৰত হাৰ্ট এটেক বুলি ধৰি ল’ব পাৰো । এতিয়া স্কেলডালৰ দুই মূৰৰ মাজৰ খালী থকা ঠাইখিনি ক’ৰণেৰী ধমনীৰ আন বহু প্ৰকাৰৰ ৰোগ বুলি ধাৰণা কৰি ল’ব পাৰো । সেই বাবেই এই প্ৰবন্ধত আমি এনজাইনা আৰু হাৰ্ট এটেকৰ কথাই আলোচনা কৰিম ।
যদিও কিছু বছৰ পূৰ্বে অনুন্নত দেশসমূহতক এনজাইনা বা হাৰ্ট এটেকৰ পৰিসংখ্যা কম বুলি কোৱা হৈছিল, কিন্তু বৰ্তমান পৃথিৱীৰ অনুন্নত, উন্নয়নশীল তথা উন্নত দেশ সকলোতে ইয়াৰ পৰিসংখ্যা প্ৰায় সমান বুলি প্ৰমাণিত হৈছে আৰু ইয়াক মৃত্যুৰ বিভীষিকা বুলি গণ্য কৰা হৈছিল ।
ক’ৰণেৰী ধমনীসমূহৰ ভিতৰত ফুটাটো ক্ৰমান্বয়ে সৰু হৈ গ’লেই ক’ৰণেৰী ধমনীৰ ৰোগৰ সৃষ্টি হয় । সৰু হৈ যোৱাৰ কাৰণ হ’ল কলেষ্টেৰল, ট্ৰাইগ্লিচাৰাইড আদি চৰ্বিজাতীয় পদাৰ্থ ধমনীৰ ভিতৰৰ বেৰখনত তেলচিকটিৰ দৰে জমা হ’বলৈ ধৰে । এইদৰে বহুদিন ধৰি এই চৰ্বিজাতীয় পদাৰ্থবিলাক জমা হৈ হৈ ধমনীৰ ফুটাটো সৰু কৰি পেলোৱাৰ উপৰি ধমনীবিলাক ডাঠ, টান আৰু অনমনীয় হৈ পৰে । ইয়াক এথেৰ’ছক্লেৰ’ছিছ বোলা হয় ।
ধমনীৰ ফুটাবোৰ সৰু হৈ যোৱাৰ লগে লগে হৃদপিণ্ডৰ মাংসপেশীবিলাকে কম অম্লজানযুক্ত তেজ পায় । প্ৰথমাৱস্থাত এই কম পৰিমাণৰ অম্লজানযুক্ত তেজেৰে কোনোমতে হৃদপিণ্ডই নিজৰ কাম কৰিলেও মানুহজনে খৰকৈ খোজ কাঢ়িব লগা হ’লে, পৰ্বতৰ নিচিনা ওখ ঠাইলৈ উঠি গ’লে, চিৰি বগাই ওপৰলৈ উঠিলে, দৌৰ মৰাৰ দৰে কাম কৰিলে হৃদপিণ্ডৰ মাংসপেশীবোৰ অত্যধিক পৰিমাণৰ সংকোচন প্ৰসাৰণ কৰিব লগা হয় আৰু তেতিয়াই হৃদপিণ্ডৰ মাংসপেশীক অত্যধিক পৰিমাণৰ অম্লজানযুক্ত তেজৰ আৱশ্যক হয় ।
যিহেতু ক’ৰণেৰী ধমনীবিলাকৰ পথবোৰ সৰু হৈ যোৱাত হৃদপিণ্ডৰ মাংসপেশীবিলাকলৈ প্ৰয়োজন অনুসৰি তেজৰ যোগান ধৰিব নোৱাৰে, তেতিয়াই মানুহজনে বুকুত অসহ্য বিষ অনুভৱ কৰে । এই বিষৰ ধৰণ হেঁচা মাৰি ধৰি থকাৰ দৰে বা খামোচ মাৰি ধৰাৰ দৰে বুকুৰ বাঁওফালে, বাওঁকান্ধত, তাৰ পিছত বাওঁ খাতখন আৰু বাওঁহাতৰ কেঞা আঙুলি আৰু তৰ্জনী আঙুলিলৈকে বিষ অনুভৱ কৰে । ইয়াক ‘এনজাইনা’ বোলা হয় । এই বিষগ কেইমিনিটমানৰ পৰা আধা ঘন্টামানলৈ থাকে । জিৰণি ল’লেই ৰোগীয়ে বিষৰ উপশম পায় বা জিভাৰ তলত নাইট্ৰগ্লিচাৰিণ টেবলেট ল’লেও বিষৰ উপশম হয় ।
ক’ৰণেৰী ধমনবিলাকৰ পথবিলাক সৰু আৰু অনমনীয় হোৱাৰ লগে লগে ধমনীৰ ভিতৰভাগ খহটা হ’বলৈ ধৰে । সেই খহটা ডাঠ অংশবোৰত তেজৰ অনুচক্ৰিকা জমা হৈ তেজৰ চেঁকুৰাত পৰিণত হয় । সেইবোৰ তেজৰ সোঁতত আগবাঢ়ি গৈ শেষত ধমনীডালৰ একেবাৰে সৰু অংশত লাগি ধৰি সম্পূৰ্ণভাৱে ধমনীৰ ফুটাটো বন্ধ কৰি পেলায় । তেতিয়া সেই ক’ৰণেৰী ধমনীডালে তেজৰ যোগান ধৰা মাংসপেশী অংশই তেজৰ পৰা সম্পূৰ্ণৰূপে বঞ্চিত হয় আৰু তেজৰ অভাৱত হৃদপিণ্ডৰ সেই অংশৰ মৃত্যু হয় । ইয়াকে হাৰ্ট এটেক বুলি কোৱা হয় । ৰোগীৰ বুকুৰ মাজভাগত অসহ্য যন্ত্ৰণাৰ সৃষ্টি হয় । বুকুৰ বাওঁফালে, বাওঁকান্ধ, বাওঁহাতে, বাওঁ কেঞা আঙুলিলৈকে বিষ বিয়পি পৰে । এই বিষ জিৰণি লৈ থকা অৱস্থা, শুই থকা অৱস্থাকে ধৰি যেতিয়াই, তেতিয়াই হ’ব পাৰে । নাইট্ৰগ্লিচাৰিণ টেবলেট খালেও বিষৰ উপশম নহয় । এইবিধ বিষ কেইঘন্টামানৰ পৰা গোটেই দিনটোলৈকে থাকিব পাৰে ।
হাৰ্ট এটেক অত্যন্ত ভয়াৱহ আৰু পদে পদে মৃত্যুৰ আশংকা ঘণীভূত হয় । আমি প্ৰত্যক্ষ কৰা আকস্মিকভাৱে হোৱা মৃত্যুৰ কাৰণবোৰৰ ভিতৰত ‘হাৰ্ট এটেকো’ এটা । পৰিসংখ্যাৰ ফালৰ পৰা চাবলৈ গ'লে হাৰ্ট এটেক হোৱা প্ৰায় ৫০ ভাগ ক্ষেত্ৰতে চিকিৎসক গৈ পোৱাৰ আগতেই ৰোগীৰ মৃত্যু হয় । হাৰ্ট এটেক হোৱা ৰোগীৰ বহুধৰণৰ ভয়াৱহ সমস্যাৰ সৃষ্টি হয় ।
হাৰ্ট এটেকৰ ফলত হৃদপিণ্ডৰ স্পন্দন উৎপন্নকাৰী শক্তিৰ উৎস আক্ৰান্ত হোৱাৰ ফলত অস্বাভাৱিক ধৰণৰ স্পন্দনৰ সৃষ্টি হয় । তেতিয়া স্পন্দন কমি আহি শেষত হৃদযন্ত্ৰ বন্ধ হৈ ৰোগী মূৰ্চ্ছা যায় । ইয়াক ‘হাৰ্টব্লক’ বুলি কোৱা হয় ।
হাৰ্ট এটেকৰ ফলত হাৰ্টফেইলাৰ ৰোগৰ সৃষ্টি হ’ব পাৰে, হৃদপিণ্ডৰ সোঁ আৰু বাওঁনিলয় পৃথক কৰি ৰখা আন্তঃনিলয় পৰ্দাখন ফাটি যাব পাৰে, ‘মাইট্ৰেল’ ভালভ নামৰ কপাটখন ছিঙি যাব পাৰে ইত্যাদি । এই সকলো সমস্যাই অতি ভয়াৱহ আৰু ততালিকে চিকিৎসালয়লৈ ৰোগীক নি এই ৰোগ আৰু সৃষ্টি হোৱা সমস্যাবোৰ যথাযথ নিৰ্ণয় কৰি তৎক্ষণাত চিকিৎসা প্ৰদান কৰা উচিত । এনে ৰোগীক চিকিৎসা কৰা বিভাগক ‘ইনটেনচিভ কাৰডিয়াম ইউনিট’ বুলি কোৱা হয় । সুপৰিকল্পিতভাৱে ৰখা যন্ত্ৰ-পাতি, ঔষধ, আৱশ্যকীয় ইসা-সঁজুলি আৰু অভিজ্ঞ চিকিৎসকৰ সংঘবদ্ধ দলেহে ৰোগীক চিকিৎসা প্ৰদান কৰি ৰোগমুক্ত কৰাত সহায় কৰিব পাৰে ।
ক’ৰণেৰী ধমনীৰ ৰোগ তথা হাৰ্ট এটেক কিয় হয়?
ওপৰত কেনেকৈ হাৰ্ট এটেক হয় তাক বৰ্ণনা কৰা হৈছে । কিন্তু হাৰ্ট এটেক কিয় হয়, একে ভাষাৰে উত্তৰ দিয়া টান । এটা বিশেষ কাৰণে হাৰ্ট এটেক হোৱা বুলি কোৱা কঠিন । এই বিষয়ে বহু আলোচনা আৰু গৱেষণা এতিয়াও হৈ আছে (heart attack symptoms)। ইতিমধ্যে প্ৰকাশিত তথ্যপাতিৰ পৰা জানিব পৰা হৈছে যে হাৰ্ট এটেক বা ক’ৰণেৰী ধমনীৰ ৰোগত আক্ৰান্ত হোৱাত বহু প্ৰকাৰৰ কাৰকৰ(Factor) ভূমিকা আছে(Why coronary artery disease and heart attack) । এই কাৰকসমূহৰ প্ৰতি অজ্ঞতা, অনীহা, অৱহেলা, সময়মতে এইবিলাকক নিৰ্ণয় কৰাত পলম কৰা, চিকিৎসকৰ পৰামৰ্শ নোলোৱা, সঠিকভাৱে পৰামৰ্শ পালন নকৰা, স্বাস্থ্য সম্বন্ধীয় শিক্ষাৰ বহুল প্ৰচাৰৰ অভাৱ, স্বাস্থ্যৰ লগত জড়িত অনুষ্ঠানসমূহৰ দূৰ-দূৰণিৰ ৰাইজকো সামৰা আঁচনিৰ অভাৱ আদি এশ এবুৰি সমস্যাই ক’ৰণেৰী ধমনীৰ ৰোগ আৰু হাৰ্টএটেক হোৱাত অৰিহণা যোগায় ।
দ্বিতীয় বিশ্বযুদ্ধৰ পিছৰে পৰাই সমাজত নৱজাগৰণৰ সূচনা হৈছে । সকলো স্তৰতে খৰকতীয়া আৰু লেখত ল’বলগীয়াকৈ পূৰ্বৰ ধ্যান-ধাৰণা আৰু জীৱনযাত্ৰা প্ৰণালীৰ আমূল পৰিৱৰ্তন সত্ত্বেও ভাৰতৰ দৰে উন্নয়নশীল দেশত ক’ৰণেৰী ধমনীৰ ৰোগৰ প্ৰাদুৰ্ভাৱ বৃদ্ধি পোৱা সকলোৱে লক্ষ্য কৰিছে ।
হাৰ্ট এটেকত আক্ৰান্ত হোৱাত সহায় কৰা কাৰকসমূহক দুটা ভাগত ভগাব পাৰি-
- অপৰিৱৰ্তনশীল কাৰক(Non modifiable),
- পৰিৱৰ্তনশীল কাৰক(Modifiable)
১)অপৰিৱৰ্তনশীল কাৰক:
এই কাৰকসমূহক কোনো ব্যৱস্থাৰে প্ৰভাৱন্বিত কৰিব পৰা নাযায় । পৰীক্ষা-পাতি, ঔষধৰেও এই কাৰকবিলাক পৰিৱৰ্তন কৰিব নোৱাৰি। এই কাৰকবিলাক সম্পূৰ্ণ প্ৰকৃতিগত, যেনে-
- বয়স,
- লিংগ ভেদ,
- বংশগত
২)পৰিৱৰ্তনশীল কাৰক:
নিম্নোক্ত কাৰকসমূহক পৰিৱৰ্তনশীল কাৰক এইবাবেই কোৱা হয় যে এইবিলাকৰ প্ৰভাৱ ক’ৰণেৰী ধমনীৰ ওপৰত হ্ৰাস কৰিব পৰা যায়, এইবিলাকৰ বৃদ্ধি, সম্প্ৰসাৰণ ৰোধ কৰিব পৰা যায় যদিও দেহৰ পৰা এই কাৰকসমূহক সম্পূৰ্ণৰূপে নিৰ্মূল কৰিব পৰা নাযায় । তথাপি বিভিন্ন স্বাস্থ্যসন্মত প্ৰণালীৰ দ্বাৰা এই কাৰকসমূহৰ প্ৰভাৱ দেহত, হৃদপিণ্ডত, বিশেষকৈ ক’ৰণেৰী ধমনীৰ ওপৰত বহুগুণে হ্ৰাস কৰিব পৰা যায় আৰু হাৰ্ট এটেক আদি ৰোগৰ সম্ভাৱনীয়তাৰ পৰা মুক্ত কৰিব পৰা যায় ।
ইয়াৰ উপৰি যিসকল ৰোগী এই ৰোগত আক্ৰান্ত হৈছে, তেওঁলোকেও যাতে ভৱিষ্যতে পুনৰ এই ৰোগত পতিত নহয়, তাৰো ব্যৱস্থা ল’ব পৰা যায় । এই কাৰকসমূহ হ’ল-
- চিগাৰেট তথা ধূমপান কৰা,
- উচ্চ ৰক্তচাপ,
- তেজত অত্যধিক চৰ্বিৰ মাত্ৰা,
- শাৰীৰিক শ্ৰম,
- মেদবহুল দেহ,
- বহুমূত্ৰ ৰোগ অথাৎ ডায়েবেটিচ মেলিটাছ,
- মানসিক দ্বন্দ্ব তথা স্বভাৱ,
- মদ্যপান,
- কম পৰিসৰৰ কাৰক যেনে অজৈৱ পদাৰ্থ, পানীৰ প্ৰকাৰ(যেনে- কঠিনতা), কফি সেৱন আদি
ক’ৰণেৰী ধমনী ৰোগৰ নিৰ্ণয় চিকিৎসা আৰু প্ৰতিৰোধ:
বিগত কেইবা দশক ধৰি এনজাইনা আৰু হাৰ্ট এটেকৰ ওপৰত যথেষ্ট গৱেষণা হ’ব ধৰিছে । এই ৰোগৰ নিৰ্ণয় প্ৰণালীৰো আমূল পৰিৱৰ্তন সাধিত হৈছে । এই নিৰ্ণায়ক পদ্ধতিবিলাক আজিকালি আমাৰ ভাৰতবৰ্ষতো পাব পৰা হৈছে(Diagnosis Treatment and Prevention of Coronary Artery Disease)। পৃথিৱীখন মানুহৰ বাবে ক্ৰমান্বয়ে ওচৰ চাপি অহাত কোনো গৱেষণালব্ধ উন্নত ব্যৱস্থাৱলী সকলোৱে প্ৰায় একেসময়তে পাব পৰাৰ চেষ্টা কৰা হৈছে যদিও আজিও বহু পৰীক্ষা অত্যধিক ব্যয়বহুল আৰু সৰ্বসাধাৰণ ৰাইজে ঢুকি নোপোৱা হৈ আছে। তথাপি অদূৰ ভৱিষ্যতে এই ৰোগ নিৰ্ণয় ব্যৱস্থা আৰু চিকিৎসাৰ ব্যয় সাধাৰণ ৰাইজৰ সাধ্যৰ পৰিসীমাৰ ভিতৰত হ’বগৈ বুলি আশা কৰা হৈছে ।
এনজাইনা আৰু হাৰ্ট এটেকৰ চিকিৎসাৰ ক্ষেত্ৰতো নৱযুগৰ সূচনা হৈছে । এই নৱ চিকিৎসা পাতিৰ দ্বাৰা বহু ৰোগীক মৃত্যুৰ গৰাহৰ পৰা ৰক্ষা কৰিব কৰা হৈছে । ‘ইনটেনচিভ কাৰডিয়াম কেয়াৰ ইউনিট’ৰ ব্যৱস্থাৰ ফলত এই ৰোগত হোৱা মৃত্যুৰ হাৰ লেখত ল’বলগীয়াকৈ হ্ৰাস হ’বলৈ ধৰিছে । হাৰ্ট এটেক হোৱাৰ পিছত ক’ৰণেৰী ধমনীৰ নিত্য নতুন অস্ত্ৰোপচাৰ পদ্ধতি বা ঔষধ আদিৰ ক্ষেত্ৰত ভাৰতো আগবাঢ়িছে যদিও এইবিলাক এতিয়াও ব্যয়বহুল হৈয়েই আছে । আমাৰ দেশৰ চিকিৎসা বিজ্ঞানী আৰু জৈৱকাৰিকৰী অৰ্হতাসম্পন্ন কৰ্মচাৰীৰ সহযোগত এই ব্যৱস্থাৱলী সহজলভ্য হোৱাত সহায় কৰিব পাৰে ।
বৰ্তমান যুগত হাৰ্ট এটেক প্ৰতিৰোধৰ ওপৰত যথেষ্ট গুৰুত্ব দিয়া হৈছে । দুই প্ৰকাৰৰ প্ৰতিৰোধক ব্যৱস্থা হ’ল- থোৰতে এনে ধৰণৰ-
১)প্ৰথম প্ৰতিৰোধকাৰী ব্যৱস্থা(Primary Prevention)
২)দ্বিতীয় প্ৰতিৰোধকাৰী ব্যৱস্থা(Secondary Prevention)
প্ৰথম প্ৰতিৰোধকাৰী ব্যৱস্থা:
এই ব্যৱস্থাৱলীৰ পৰামৰ্শ এনে মানুহক দিয়া হয়, যাৰ ইতিমধ্যে এনজাইনা বা হাৰ্ট এটেক হোৱা নাই । যিসকল মানুহৰ পৰিয়ালত এইবিধ হৃদপিণ্ডৰ ৰোগ আছে, বাকী সদস্যসকলক ভালদৰে পৰীক্ষা কৰি কিছুমান পৰামৰ্শ দিয়া হয়, যাতে তেওঁলোকৰ এই ৰোগ নহয় । ইয়াৰ উপৰি উচ্চ ৰক্তচাপত ভোগা ৰোগী, বহুমূত্ৰ ৰোগী, অত্যধিক মেদবহুল লোকক এই ৰোগবোৰৰ চিকিৎসা কৰি সুস্থ আৰু স্বাভাৱিক কৰা হয়, যাতে তেওঁলোক এই ৰোগত আক্ৰান্ত নহয় ।
ইয়াৰ বাদেও চিগাৰেট সেৱন কৰা, অত্যধিক চৰ্বিযুক্ত আহাৰ গ্ৰহণ কৰা, শ্ৰমবিহীন চাকৰি কৰা লোককো চিকিৎসকসকলে পৰামৰ্শ দিয়া উচিত । যাতে ভৱিষ্যতে বিপদৰ পৰা মুক্ত হৈ থাকিব পাৰে ।
দ্বিতীয় প্ৰতিৰোধকাৰী ব্যৱস্থা:
এইবিধ প্ৰতিৰোধ ব্যৱস্থাৱলী বৰ উপকাৰী । যিসকল ৰোগী ইতিমধ্যে এনজাইনা বা হাৰ্ট এটেক ৰোগত ভুগিছে । তেখেতসকলক এই ব্যৱস্থা প্ৰদান কৰা হয় । এই ব্যৱস্থাৰ প্ৰধানকৈ দুটা দিশ আছে । প্ৰথম দিশ হ’ল- যাতে ক’ৰণেৰী ধমনীৰ এথেৰ’ছক্লেৰ’ছিছ অৰ্থাৎ ধমনী ডাঠ, টান, অনমনীয় অৱস্থা হ্ৰাস কৰা । দ্বিতীয় দিশ হ’ল ৰোগীসকল যাতে পুনৰ ৰোগত আক্ৰান্ত নহয় । যদি এই দুটা দিশেৰে স্বাস্থ্যসন্মত প্ৰণালীৰে ৰোগীক পৰামৰ্শ দিয়া হয়, তেন্তে হাৰ্ট এটেকৰ ৰোগীৰ শৰীৰৰ পৰা ৰোগৰ মাত্ৰা বহু পৰিমাণে হ্ৰাস বা বন্ধ কৰিব পৰা যায় । এই কাৰকসমূহ ৰোধ কৰি দেখা যায় যে হাৰ্ট এটেকত ভোগা ৰোগীৰ ৮০ শতাংশ এবছৰ জীৱিত থাকে, শতকৰা ৭৫ ভাগ ৫ বছৰ জীৱিত থাকে । শতকৰা ৫০ ভাগ ১২ বছৰ জীৱিত থাকে আৰু শতকৰা ২৫ ভাগ ৰোধী ২০ বছৰলৈ জীৱিত থাকে । এই পৰিসংখ্যাৰ পৰাই বুজা যায় যে দ্বিতীয় প্ৰতিৰোধকাৰী ব্যৱস্থাসমূহ কিমান ফলপ্ৰসূ আৰু ব্যৱহাৰিক ।
ইতিমধ্যে, সম্পন্ন কৰা বিভিন্ন গৱেষণাৰ ভিত্তিত প্ৰমাণিত হৈছে যে চিগাৰেট খোৱা বন্ধ কৰা, দেহৰ মেদবহুলতা হ্ৰাস কৰা, অত্যধিক মানসিক দ্বন্দ্ব পৰিহাৰ কৰা, নিয়মিতভাৱে ব্যায়াম কৰা, আহাৰত চৰ্বিযুক্ত পদাৰ্থ হ্ৰাস তথা বৰ্জন কৰা, ৰক্তচাপ আৰু বহুমূত্ৰ ৰোগীৰ তেজত গ্লুকোজৰ পৰিমাণ স্বাভাৱিক কৰা আদি ব্যৱস্থাৱলীয়ে এনজাইনা, হাৰ্ট এটেকত ভোগা ৰোগীৰ জীৱনকাল বৃদ্ধি কৰাৰ লগতে উন্নত মানৰ জীৱনধাৰাৰ অধিকাৰী হ’ব পাৰে । এনেধৰণৰ পৰামৰ্শৱলী গ্ৰহণ কৰি সকলোৱে এই ৰোগৰ পৰা পৰিত্ৰাণ পাব পাৰে আৰু এক সুন্দৰ-স্বচ্ছল, ভীতিবিহীন জীৱনধাৰাৰ দৰে অমূল্য ৰত্ন হাতৰ মুঠিতে লাভ কৰিব পাৰে ।
লগতে পঢ়ক : Heart disease: পূৰ্বে কৰ’নাত আক্ৰান্ত লোকৰ হৃদৰোগ হোৱাৰ আশংকা অধিক: অধ্যয়ন
