বিশেষ প্ৰতিবেদন, ১০ জুলাই : কোভিড-19 মহামাৰীৰ বাবে 2021 চনত অনুষ্ঠিত হ'বলগা লোকপিয়ল আৰম্ভণিতে দুবছৰৰ বাবে বিলম্বিত হৈছিল । লগতে এইটোও দেখা গৈছে যে কোভিড-19 মহামাৰীৰ বাহিৰেও আন কেতবোৰ কাৰকেও এই বিলম্বত অৰিহণা যোগাইছে । যদিও কেইবাখনো দেশে মহামাৰীকালৰ পিচত লোকপিয়ল অনুষ্ঠিত কৰিছে, কিন্তু সেইবোৰৰ কোনোটোকেই ভাৰতীয় লোকপিয়লৰ আকাৰ আৰু জটিলতাৰ সৈতে তুলনা কৰিব নোৱাৰি ।
2021 চনত লোকপিয়লৰ বাবে প্ৰস্তুতি চলাই থকাৰ সময়ত সিদ্ধান্ত লোৱা হৈছিল যে লোকপিয়লৰ পৰিয়াল তালিকাভুক্তি কাৰ্যৰ সময়ত এন পি আৰ উন্নীতকৰণৰ বাবে তথ্য সংগ্ৰহ কৰা হ'ব । নাগৰিকত্ব আইনে নাগৰিকসকলৰ ৰাষ্ট্ৰীয় নাগৰিকপঞ্জী (এন আৰ চি) প্ৰস্তুত কৰাটো বাধ্যতামূলক কৰে আৰু এন পি আৰ হৈছে এই লক্ষ্যৰ দিশত প্ৰথম পদক্ষেপ । অসমৰ এন আৰ চি সম্পৰ্কীয় বিতৰ্ক আৰু নাগৰিকত্ব আইনৰ (চি এ এ) শেহতীয়া সংশোধনীৰ ফলস্বৰূপে এন পি আৰক ব্যাপকভাৱে সমালোচনা কৰা হৈছিল আৰু কিছুমান ৰাজ্যই কৈছিল যে তেওঁলোকে এন পি আৰ প্ৰস্তুত কৰাৰ ক্ষেত্ৰত কেন্দ্ৰৰ সৈতে সহযোগিতা নকৰে । লোকপিয়লৰ পৰিয়ালৰ তালিকাভুক্তি কাৰ্যৰ পৰা এন পি আৰ তথ্য সংগ্ৰহ কৰ্তন কৰিলে বিলম্বৰ কাৰণৰ আশংকা এৰাই চলিব পাৰিলেহেঁতেন ।
বিলম্বৰ প্ৰভাৱ
বিভিন্ন উদ্দেশ্যৰ বাবে ব্যৱহৃত তথ্যৰ ম্যাদ উকলি গৈছে
গাঁও আৰু চহৰৰ দৰে সূক্ষ্ম স্তৰত জনসংখ্যাৰ তথ্যৰ বাবে লোকপিয়ল হৈছে একমাত্ৰ উৎস । দেশখত কেইবাখনো নতুন পৌৰ নিগম গঠন কৰা হৈছে আৰু আন কেইবাখনো চহৰৰ সীমা সলনি হৈছে । যিহেতু নগৰীয় কেন্দ্ৰবোৰে প্ৰব্ৰজনকাৰীসকলক আকৰ্ষিত কৰে, সেয়ে প্ৰতিখন চহৰৰ বাবে জনসংখ্যাৰ ভৱিষ্যদ্বাণী কৰা সহজ নহয় । সেয়েহে নীতি বা পৰিকল্পনা প্ৰস্তুতকৰণৰ উদ্দেশ্যৰ বাবে ২০১১ চনৰ লোকপিয়লৰ ওপৰত ভিত্তি কৰি এক মোটামুটি তথ্যৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰিব লাগিব । নগৰীয়া স্থানীয় সংস্থা আৰু পঞ্চায়তৰ সমষ্টিসমূহৰ সীমা নিৰ্ধাৰণ এনে তথ্যৰ ওপৰত ভিত্তি কৰি হ'ব নোৱাৰে ।
এইটোও মন কৰিবলগীয়া যে সমগ্ৰ দেশৰ বাবে গাঁও আৰু চহৰসমূহৰ এখন উন্নীত তালিকা উপলব্ধ নহয় । ইয়াৰ কাৰণ হৈছে গাঁও আৰু চহৰসমূহৰ তালিকা নিৰন্তৰ উন্নীতকৰণৰ বাবে কোনো কেন্দ্ৰীভূত ব্যৱস্থা উপলব্ধ নোহোৱা আৰু লোকপিয়ল হৈছে একমাত্ৰ উপলক্ষ, য'ত তালিকাখন উন্নীত কৰা হৈছে । এইটো দেশত অতি গুৰুত্বপূৰ্ণ, কিয়নো নতুন পৌৰ নিগমৰ সঘনাই সৃষ্টি কৰা হয় আৰু বিদ্যমান চহৰবোৰৰ সীমা সলনি কৰা হয় ।
খাদ্য ৰাজসাহায্যৰ অধীনৰ পৰা বাহিৰত
ৰাষ্ট্ৰীয় খাদ্য সুৰক্ষা আইনে (National Food Safety Act, NFSA) হিতাধিকাৰীৰ সংখ্যা নিৰ্ধাৰণৰ বাবে লোকপিয়লৰ তথ্য ব্যৱহাৰ কৰাটো বাধ্যতামূলক কৰে আৰু ইয়াৰ বিলম্বৰ ফলত কোটি কোটি লোক ইয়াৰ অধীনৰ বাহিৰত ৰৈ গৈছে। মই এই পৰিস্থিতিৰ বাবে সম্পূৰ্ণ দোষ লোকপিয়লত পলম হোৱাৰ ওপৰত দিব নিবিচাৰোঁ । এন এফ এছ এয়ে লোকপিয়লৰ দুই বা তিনি বছৰ পিছত নগৰ আৰু গ্ৰাম্য জনসংখ্যাৰ পূৰ্বাভাস ব্যৱহাৰ কৰাৰ ব্যৱস্থা কৰিব পাৰিলেহেঁতেন । এইটোৱে হিতাধিকাৰীৰ সংখ্যা অধিক সঘনাই উন্নীত কৰাত সহায় কৰিব পাৰিলেহেঁতেন ।
অনুসূচিত জাতি/জনজাতিৰ বাবে সংৰক্ষণ
অনুসূচিত জাতি আৰু জনজাতিৰ তালিকাখনত বিগত লোকপিয়লৰ পৰা কেইবাটাও সংশোধন কৰা হৈছে । অৱশ্যে তালিকাত যোগ দিয়া সম্প্ৰদায়বোৰৰ জনসংখ্যাৰ পৰিসংখ্যা আনকি 2011 চনৰ লোকপিয়লৰ পৰাও উপলব্ধ নহয় । অনুসূচিত জাতি/জনজাতিৰ শেহতীয়া সংখ্যা উপলব্ধ নোহোৱাত শিক্ষানুষ্ঠান, চাকৰি আৰু নিৰ্বাচনী সমষ্টিত তেওঁলোকৰ বাবে সংৰক্ষিত কৰিবলগা আসনৰ শতাংশ অশুদ্ধ । ইয়াৰ ফলত তেওঁলোকে তেওঁলোকৰ বাবে কিছু লাভালাভ হেৰুৱাব পাৰে । যদিও ই কেৱল এটা সৰু ভগ্নাংশ হ'ব পাৰে, ইয়াৰ ফলত শিক্ষাৰ বাবে আৰু বৃহৎসংখ্যক খালী পদ থকা চাকৰিবোৰৰ বাবে যথেষ্টসংখ্যক সংৰক্ষণ হ'ব পাৰে ।
নমুনা সংগ্ৰহৰ পুৰণি গাঁথনি
এন এছ এছ, এছ আৰ এছ আৰু এন এফ এইচ এছৰ দৰে জৰীপৰ বাবে ব্যৱহৃত নমুনা গাঁথনিবোৰ 2011 চনৰ লোকপিয়লৰ ওপৰত আধাৰিত । এইবোৰ অতি পুৰণি হ'ব পাৰে আৰু এনে জৰীপৰ ফলাফলবোৰত নমুনা নোলোৱা ত্ৰুটিৰ স্তৰ বৃদ্ধি হ'ব । এইটোৱে গ্ৰামাঞ্চলতকৈ নগৰাঞ্চলৰ পূৰ্বাভাস অধিক প্ৰভাৱিত কৰাৰ সম্ভাৱনা আছে । আনকি কিছুমান জৰীপে চহৰ, নগৰ আৰু গাঁওবোৰৰ এক উন্নীত নমুনা গাঁথনি ব্যৱহাৰ কৰিবলৈ সক্ষম হ'লেও, জনসংখ্যাৰ ওপৰত ভিত্তি কৰি উপযুক্ত পৰিমাণৰ কাৰক লাভ কৰাটো অসম্ভৱ ।
পৰৱৰ্তী লোকপিয়ল কেতিয়া সম্ভৱ ?
2020 চনত লোকপিয়ল সংগঠনটোৱে 'হাউছ লিষ্টিং' নামৰ লোকপিয়লৰ প্ৰথম পৰ্যায় আৰম্ভ কৰাৰ বাবে প্ৰস্তুতিৰ উন্নত পৰ্যায়ত আছিল । এই পৰ্যায়টো বাধ্যতামূলক, কিয়নো লোকপিয়লত গণনা কৰিবলগা পৰিয়ালবোৰ চিনাক্ত কৰিবলৈ আমাৰ ওচৰত কোনো এলেকাত বাস কৰা ব্যক্তিৰ কোনো ধৰণৰ ঠিকনাৰ তালিকা নাই ।
সমগ্ৰ দেশতে একেলগে হাউছ লিষ্টিং কাৰ্যকলাপ কৰা হোৱা নাই । বেছিভাগ ৰাজ্যত এইটো মে' মাহত কৰা হৈছিল অৰ্থাৎ লোকপিয়লৰ প্ৰায় দহ মাহ পূৰ্বে । আন বহুতো ৰাজ্যই বাৰিষাৰ পিচত এইটো কৰে । যদি সকলো ৰাজ্যতে বাৰিষাৰ পিচত পৰিয়ালৰ তালিকাভুক্ত কৰা হয়, তেন্তে সমগ্ৰ দেশক সামৰি ল'বলৈ লোৱা সময় প্ৰায় এমাহ বা দুমাহলৈ হ্ৰাস কৰিব পাৰি ।
২০২৬ চনৰ আগতে লোকপিয়ল কৰাটো সম্ভৱ নহয় । কিয়নো ইয়াৰ বাবে বহুতো প্ৰস্তুতিমূলক কাৰ্যকলাপৰ পুনৰাবৃত্তি কৰিব লাগিব । প্ৰশাসনিক সীমা দৃঢ় কৰা, কেইবাখনো ৰাজ্যৰ লোকপিয়ল সঞ্চালকসহ লোকপিয়ল বিষয়াসকলৰ নিযুক্তি, গণনাকাৰীৰ নিযুক্তি আৰু প্ৰশিক্ষণ আদি হৈছে সময়সাপেক্ষ প্ৰক্ৰিয়া । যদি এতিয়া লোকপিয়ল পৰিচালনাৰ সিদ্ধান্ত লোৱা হয়, 2025 চনত পৰিয়ালৰ তালিকাভুক্তি কাৰ্য আৰু 2026 চনত জনসংখ্যা গণনা আৰম্ভ কৰা সম্ভৱ হ'ব পাৰে ।
২০২৬ চনত লোকপিয়লৰ এটা অৰ্থ হ'ব যে লোকসভা আৰু ৰাজ্যিক বিধানসভা সমষ্টিৰ সীমা নিৰ্ধাৰণৰ বাবে সীমা নিৰ্ধাৰণৰ অনুশীলনে পৰৱৰ্তী লোকপিয়লৰ বাবে অপেক্ষা কৰিব লাগিব । কিয়নো সংবিধানে নিৰ্দেশ দিছে যে এইটো '২০২৬ চনৰ পিচত লোৱা প্ৰথম লোকপিয়ল'ৰ ওপৰত ভিত্তি কৰি হ'ব । ২০৩১ চনত চৰকাৰে আন এক লোকপিয়লৰ বাবে আগ্ৰহী হ'ব বুলি কল্পনা কৰাটো এতিয়া কঠিন ।
পৰৱৰ্তী লোকপিয়লৰ ওপৰত ভিত্তি কৰি এই উদ্দেশ্যৰ বাবে সমষ্টিসমূহৰ সীমানিৰ্ধাৰণ কৰাৰ পিচত মহিলাসকলৰ বাবে আসন সংৰক্ষণ সম্পৰ্কীয় সাংবিধানিক ব্যৱস্থা কাৰ্যকৰী হ'ব । কেৱল মহিলা সংৰক্ষণ ৰূপায়ণৰ বাবে এটা সীমানিৰ্ধাৰণ অনুশীলন অনুষ্ঠিত কৰা হ'ব বুলি কল্পনা কৰিব নোৱাৰি । সমষ্টিসমূহৰ সীমানিৰ্ধাৰণ সম্পৰ্কীয় গুৰুত্বপূৰ্ণ ব্যৱস্থা অনুচ্ছেদ 82-ত আছে । ইয়াৰ বাবে সংবিধানৰ 106 সংখ্যক সংশোধনীৰ দ্বাৰা অনুচ্ছেদ 332-ত প্ৰৱৰ্তন কৰা সীমানিৰ্ধাৰণৰ ব্যৱস্থাতকৈ ই প্ৰাধান্য পাব পাৰে । যদি এনে হয়, পৰৱৰ্তী লোকপিয়লৰ পিচত মহিলাসকলৰ বাবে সংৰক্ষণ সীমানিৰ্ধাৰণৰ ওপৰত ভিত্তি কৰিবলৈ, লোকপিয়ল 2026 চনৰ পিচত হ'ব লাগিব । বৈকল্পিকভাৱে, সংবিধানৰ অনুচ্ছেদ 88 সংশোধন কৰিব লাগে, যাতে '2025 চনৰ পিচত কৰা প্ৰথম লোকপিয়ল' বুজাব পাৰি ।
লোকপিয়ল প্ৰক্ৰিয়া আৰু সংগ্ৰহ কৰা তথ্য পুনৰীক্ষণৰ প্ৰয়োজন
1991 চনৰ লোকপিয়লৰ পৰা পৰিয়ালৰ তালিকাভুক্তিৰ সময়ত পৰিয়ালবোৰৰ বাবে উপলব্ধ আৱাস আৰু সুবিধাবোৰৰ বিষয়ে যথেষ্ট তথ্য সংগ্ৰহ কৰা হৈছে । 1981 চনৰ লোকপিয়লত এই তথ্য সংগ্ৰহ মুখ্য লোকপিয়ল পৰ্যায়ত কৰা হৈছিল ।
জনসংখ্যা গণনা পৰ্যায়ত পৰিয়ালৰ বাবে উপলব্ধ আৱাস আৰু সুবিধাৰ তথ্য সংগ্ৰহ কৰাত কিছু লাভালাভ আছে । এইবোৰৰ ভিতৰত আছে :
- আৱাসৰ প্ৰকাৰ আৰু সুবিধাৰ বিষয়ে তথ্য সহজে আন ঘৰুৱা বৈশিষ্ট্যৰ সৈতে সম্পৰ্কিত কৰিব পাৰি,
- অনা-আৱাসিক ভৱনৰ ক্ষেত্ৰত ভৱনটো নিৰ্মাণত ব্যৱহৃত সামগ্ৰীৰ বিষয়ে তথ্য সংগ্ৰহ কৰাৰ প্ৰয়োজন নাই, যিকোনো ক্ষেত্ৰত সঠিকভাৱে কৰা নহ'ব পাৰে, আৰু
- ঘৰৰ তালিকাভুক্তি কাৰ্যই সকলো বাসস্থান সামৰি লোৱাটো নিশ্চিত কৰাৰ ওপৰত গুৰুত্ব দিব পাৰে ।
প্ৰায় প্ৰতিখন চহৰতে আৰু আনকি গ্ৰামাঞ্চলতো তেওঁলোকৰ পৰিধিত বৃহৎসংখ্যক হাউছিং কমপ্লেক্স আৰু গেটেড সম্প্ৰদায় আহিছে । সম্পূৰ্ণভাৱে সামৰি ল'বলৈ আৰু তথ্যৰ গুণমান নিশ্চিত কৰিবলৈ এনে স্থানত লোকপিয়লৰ বাবে এক নতুন পদ্ধতিৰ প্ৰয়োজন ।
বেছিভাগ মহানগৰত আৰু আনকি দক্ষিণৰ কিছুমান ৰাজ্যৰ গ্ৰামাঞ্চলতো আন ৰাজ্যৰ পৰা বৃহৎসংখ্যক প্ৰব্ৰজনকাৰী দেখা যায় । লোকপিয়ল প্ৰথা অনুসৰি, লোকপিয়লৰ গণনাৰ সময়ত যদি তেওঁলোকক তাত পোৱা যায় তেন্তে তেওঁলোকক তেওঁলোকৰ বাসস্থানত গণনা কৰিব লাগিব । যিহেতু তেওঁলোকৰ বহুতে তেওঁলোকৰ পৰিয়াল অবিহনে বাস কৰে, গণনাকাৰীয়ে ঘৰলৈ যাওঁতে তেওঁলোকক পোৱাৰ সম্ভাৱনা নাই । কিছুমান প্ৰক্ৰিয়া প্ৰস্তুত কৰিব লাগে, যাতে সেইবোৰৰ গণনা নিশ্চিত কৰিব পাৰি আৰু লগতে সেইবোৰ তেওঁলোকৰ গৃহ গাঁও/চহৰত গণনা নকৰাটো নিশ্চিত কৰিব লাগে ।
ৰাজ্যৰ বাহিৰত বাস কৰা অনুসূচিত জাতি আৰু জনজাতিৰ লোকসকল, য'ত তেওঁলোকক অনুসূচিত জাতি/জনজাতি হিচাপে ঘোষণা কৰা হৈছে, তেওঁলোকৰ জাতি/জনজাতিও তেওঁলোকে বাস কৰা ৰাজ্যৰ অনুসূচিত জাতি/জনজাতিৰ তালিকাত নাথাকিলে অনুসূচিত জাতি/জনজাতি হিচাপে গণনা কৰা হোৱা নাই । আনকি ভাৰতৰ তদানীন্তন ৰাষ্ট্ৰপতি কে আৰ নাৰায়ণনক ২০০১ চনত অনুসূচিত জাতি হিচাপে গণনা নকৰাৰ বাবে এইটো এটা বেদনাদায়ক বিষয় হৈ পৰিছে আৰু ভৱিষ্যতৰ লোকপিয়লতো একে ধৰণৰ সম্ভাৱনা আছে । অতীতৰ লোকপিয়লবোৰত অনুসূচিত জাতি/জনজাতিৰ স্থিতি প্ৰমাণিত কৰিবলৈ অতিৰিক্ত তথ্য সংগ্ৰহ কৰাটো কঠিন হ'লহেঁতেন । অৱশ্যে তথ্য সংগ্ৰহৰ বাবে স্মাৰ্টফোন বা টেবলেটৰ প্ৰস্তাৱিত ব্যৱহাৰৰ সৈতে, ব্যক্তিজন অনুসূচিত জাতি/জনজাতি ক'ত আছে আৰু জাতি/জনজাতিৰ নাম সেই ৰাজ্যৰ বিষয়ে সোধাটো সম্ভৱ হ'ব পাৰে ।
প্ৰশ্নাৱলীৰ দৈৰ্ঘ্য হ্ৰাস কৰিবলৈ আৰু ইয়াৰ দ্বাৰা সংগ্ৰহ কৰা তথ্যৰ গুণমান উন্নত কৰাত সহায় কৰিবলৈ লোকপিয়লত সংগ্ৰহ কৰা কিছুমান তথ্য পুনৰীক্ষণ কৰিব লাগে ।
অৰ্থনৈতিক কাৰ্যকলাপৰ তথ্য সংগ্ৰহৰ বাবে ব্যৱহৃত ধাৰণা আৰু সংজ্ঞাবোৰ কাগজত ভাল দেখা যায় । কিন্তু মোৰ সন্দেহ যে এক চতুৰ্থাংশ গণনাকাৰীয়েও তেওঁলোকক বুজি পায় নেকি আৰু অনুসৰণ কৰে নেকি । ইয়াৰ উপৰি লোকপিয়লৰ দৰে এক বৃহৎ অভিযানত উদ্যোগ আৰু জীৱিকাৰ বিৱৰণ সংগ্ৰহ কৰাত ব্যৱহাৰিক অসুবিধা আছে । লোকপিয়লৰ দ্বাৰা সংগ্ৰহ কৰা নিবনুৱাৰ তথ্য ধাৰণাগত সমস্যাৰ বাবে অপ্ৰয়োজনীয় হৈ পৰিছে ।
১৯৮১ চনৰ লোকপিয়লত প্ৰথমবাৰৰ বাবে জন্ম/জীয়াই থকা শিশুৰ সংখ্যাৰ ওপৰত প্ৰশ্ন সংগ্ৰহ কৰা হৈছিল, যেতিয়া এনে তথ্যৰ কোনো উৎস নাছিল । আজি প্ৰায় প্ৰতি পাঁচ বছৰত এন এফ এইচ এছ পৰিচালনা কৰাৰ সৈতে এই প্ৰশ্নবোৰৰ প্ৰয়োজন নহ'বও পাৰে ।
মই আশাকৰোঁ যে লোকপিয়ল সংগঠনটোৱে এনে ধৰণৰ সম্ভাৱ্য উন্নয়ন দিশৰ ওপৰত চকু দিয়াত পলম হোৱাৰ বাবে লাভ কৰা সময় অতিবাহিত কৰিছে ।
(কে নাৰায়ণন উন্নি হৈছে ভাৰতীয় পৰিসাংখ্যিক সেৱাৰ পৰা অৱসৰপ্ৰাপ্ত বিষয়া । তেওঁ কেইবাটাও ভাৰতীয় লোকপিয়লৰ সৈতে কাম কৰিছিল আৰু 2011 আৰু 2021 চনৰ লোকপিয়লৰ পৰামৰ্শদাতা সমিতিৰ সদস্য আছিল)
