ভাৰতীয় সংসদৰ বিষয়ে এটা বহুলভাৱে পৰিচিত তথ্য হ’ল ইয়াত 543 জন সদস্য থাকে, যিসকল 5 বছৰৰ মূৰে মূৰে এবাৰ অনুষ্ঠিত হোৱা নিৰ্বাচনৰ জৰিয়তে নিৰ্বাচিত হয় ৷ প্ৰতিজন সদস্য সকলো ৰাজ্য আৰু কেন্দ্ৰীয় শাসিত অঞ্চলত বিস্তৃত এটা বিশেষ নিৰ্বাচনী সমষ্টিৰ অন্তৰ্গত, য’ৰ পৰা তেওঁলোকক লোকসভালৈ নিৰ্বাচিত কৰিবলৈ ভোট দিয়া হয় ৷ অনুসন্ধান কৰিবলগীয়া কথাটো হ’ল যে, এই সমষ্টিসমূহ কেনেকৈ সৃষ্টি হয় আৰু ইয়াৰ মাজত সমগ্ৰ দেশখন কেনেকৈ খোদিত কৰা হৈছে ৷ এই প্ৰক্ৰিয়াৰ আধাৰত কিছুমান সাংবিধানিক নীতি আছেনে? আৰু সমষ্টিৰ সংজ্ঞা নিৰ্ধাৰণ কৰাৰ সময়ত সঠিকভাৱে কি বাজিত পৰিছে?
সমষ্টি কেনেকৈ সৃষ্টি হয় :
2023 চনৰ ছেপ্টেম্বৰ মাহত কেন্দ্ৰীয় গৃহমন্ত্ৰীয়ে ইংগিত দিছিল যে 2024 চনৰ লোকসভা নিৰ্বাচনৰ পিচত অতি সোনকালে দেশখনে দুটা মূল কামত নামিব – প্ৰথম, জনসংখ্যা গণনা কৰা আৰু দ্বিতীয়তে, আমাৰ নিৰ্বাচনী সমষ্টিসমূহৰ সীমা নিৰ্ধাৰণ কৰা ৷ সীমা নিৰ্ধাৰণ হৈছে নিৰ্বাচনী সমষ্টিৰ সীমা নিৰ্ধাৰণ কৰা প্ৰক্ৰিয়া, য'ত সমষ্টিসমূহে সেই ভূখণ্ডসমূহক প্ৰতিনিধিত্ব কৰে যাৰ জনসংখ্যাই বিধায়িনী দলত প্ৰতিনিধিত্ব কৰিবলৈ প্ৰতিনিধিক ভোট দিয়ে ৷
মূলতঃ সমষ্টিসমূহে প্ৰকৃততে সেই ‘জনসাধাৰণ’ক সংজ্ঞায়িত কৰে যিয়ে কোনো বিশেষ বিধায়ক নিৰ্বাচন কৰিব ৷ সীমা নিৰ্ধাৰণৰ ফলাফলে ভাৰতৰ সংসদত প্ৰতিখন ৰাজ্যই কিমান আসন পায় সেইটোও নিৰ্ধাৰণ কৰে, অৰ্থাৎ এই কচৰৎ বিধায়িনী দল গঠনৰ বাবেও অতি গুৰুত্বপূৰ্ণ ৷
সহজ ভাষাত ক’বলৈ গ’লে সীমা নিৰ্ধাৰণে সংসদীয় আৰু বিধান সভা সমষ্টিৰ সীমা পুনৰ অংকন কৰে যাৰ ফলত শেহতীয়া জনসংখ্যা অনুসৰি (সমষ্টিৰ) সংখ্যা বৃদ্ধি পায় ৷ প্ৰতিখন ৰাজ্যৰ বাবে এই কাম কৰা হয় যাতে সমষ্টিৰ সংখ্যা আৰু জনসংখ্যাৰ মাজত ভাৰসাম্য ৰক্ষা হয় ৷
এই ভাৰসাম্য কিয় গুৰুত্বপূৰ্ণ?
সংবিধানে ইয়াৰ এটা বিধানৰ জৰিয়তে (যিটো হৈছে 81 নং অনুচ্ছেদ) প্ৰতিখন ৰাজ্যই নিজৰ জনসংখ্যাৰ অনুপাতে আসন লাভ কৰিবলৈ নিৰ্দেশ দিয়ে আৰু সেই আসনসমূহ মোটামুটি সমান আকাৰৰ সমষ্টিত আবণ্টন দিয়ে ৷ ইয়াৰ দ্বাৰা ভোটদানৰ ক্ষেত্ৰত সম প্ৰতিনিধিত্বৰ নীতি মানি চলাটো নিশ্চিত কৰা হয় – যে এজন ব্যক্তিৰ ভোটৰ মূল্য আন যিকোনো ব্যক্তিৰ ভোটৰ দৰেই হ’ব লাগে ৷ সংবিধানত ৰাজনৈতিক সমতাৰ প্ৰয়োজনীয়তা আছে আৰু প্ৰতিজন বিধায়কে প্ৰায় একে সংখ্যক নাগৰিকক প্ৰতিনিধিত্ব কৰিব বুলি আশা কৰা হৈছে ৷
এই নীতি – যাক ‘এজন ব্যক্তি, এক ভোট, এক মূল্য’ নীতি বুলি কোৱা হয় – পালন নকৰাৰ অৰ্থ হ’ল বিধায়িনী দল কেনেকৈ গঠন কৰা হয় আৰু কেনেকৈ আইন প্ৰণয়ন কৰা হয় সেইটো নিৰ্ণয় কৰাত কিছুমান ভোটাৰে আনতকৈ অধিক মতামত দিব ৷ সমষ্টিসমূহৰ জনসংখ্যাৰ মাত্ৰা বেলেগ হ’লে ঠিক এনেকুৱাই হয় ৷ যদি প্ৰতিটো সমষ্টিৰ ভোটাৰে এজনকৈ প্ৰতিনিধি নিৰ্বাচন কৰে, তেন্তে অধিক জনবহুল সমষ্টিৰ এজন ব্যক্তিৰ ভোটতকৈ কম জনবহুল সমষ্টিৰ এজন ব্যক্তিৰ ভোট অধিক প্ৰভাৱশালী হয় ৷
লগতে পঢ়ক : Delimitation commissions: অৰুণাচল নাগালেণ্ডৰ সীমা নিৰ্ধাৰণৰ বাবে আয়োগ গঠনৰ কুচকাৱাজ
সাংবিধানিক আশা আৰু ৰাজনৈতিক বাস্তৱতা :
সীমা নিৰ্ধাৰণ "পুনৰ নিৰ্দ্ধাৰণ আইন" নামৰ আইন অনুসৰি হয়, যিটো প্ৰতিটো আগতীয়াকৈ সীমা পুনৰ অংকনৰ পূৰ্বে সংসদে গৃহীত কৰে ৷ এই আইনখনে সীমা নিৰ্ধাৰণ আয়োগ নামৰ এটা সংস্থা গঠন কৰে, যাক যোৱা লোকসভাৰ লগতে বিধানসভাৰ সমষ্টি দুয়োটাৰে সীমা পুনৰ অংকন কৰাৰ দায়িত্ব দিয়া হয় ৷
এই আয়োগ কোনো স্থায়ী সংস্থা নহয় আৰু সীমা নিৰ্ধাৰণৰ প্ৰক্ৰিয়াটো সংঘটিত হোৱা সময়ছোৱাৰ বাবেহে ইয়াক অস্তিত্বলৈ অনা হয় ৷ আজিলৈকে ভাৰতৰ বাবে চাৰিখন সীমা নিৰ্ধাৰণ আইন গৃহীত হৈছে, 1952, 1962, 1972 আৰু 2002 চনত ৷ 1972 চনৰ সীমা নিৰ্ধাৰণ আয়োগে লোকসভাৰ আসনৰ সংখ্যা 542খন (যিটো পিচলৈ ১খন সংযোজন কৰি 543খনলৈ বৃদ্ধি কৰা হয়) নিৰ্ধাৰণ কৰিছিল ছিকিমৰ বাবে আসন) ৷ 1970 দশকৰ পৰা এই সংখ্যা স্থিৰ হৈ আছে ৷
দেশৰ জনসংখ্যাৰ পৰিৱৰ্তনৰ হিচাপ দিবলৈ প্ৰতিটো দশকীয় লোকপিয়লৰ পিচত নিৰ্বাচনী সমষ্টিৰ সীমা পুনৰ বিবেচনা কৰা হ’ব বুলিও সংবিধানত আশা কৰা হৈছে আৰু ফলস্বৰূপে লোকসভাৰ আসন বৃদ্ধি হয় ৷ কিন্তু সত্তৰৰ দশকৰ পৰা লোকসভাৰ আসনৰ সংখ্যা বৃদ্ধি হোৱা নাই ৷ কাৰণ 1976 চনত সংবিধানৰ 42 সংখ্যক সংশোধনীৰ ফলত 1971 চনৰ লোকপিয়ল অনুসৰি, 2001 চনৰ লোকপিয়ললৈকে লোকসভাৰ আসনৰ সংখ্যা স্থিৰ কৰা হৈছিল ৷
জনসংখ্যা নিয়ন্ত্ৰণৰ ক্ষেত্ৰত আগভাগ লোৱা আৰু লোকসভাত আসনৰ সংখ্যা হ্ৰাস পোৱাৰ সম্ভাৱনাৰ সন্মুখীন হোৱা সেই ৰাজ্যসমূহৰ (বেছিভাগেই দক্ষিণ ভাৰতত) উদ্বেগ দূৰ কৰিবলৈ এই নিষেধাজ্ঞা প্ৰয়োগ কৰা হৈছিল ৷ 2001 চনৰ গণনাৰ দিনটো 2026 চনলৈ ঠেলি দিয়া হয় ৷ এই দ্ৰুতগতিত ওচৰ চাপি অহা সময়সীমাৰ প্ৰতি লক্ষ্য ৰাখি নতুন সীমা নিৰ্ধাৰণৰ আগমন হ’ব লাগে ৷ নিৰ্দিষ্ট ৰাজ্য আৰু কেন্দ্ৰীয় শাসিত অঞ্চল (যেনে অসম আৰু জম্মু-কাশ্মীৰ)ৰ সীমা পুনৰ অংকনৰ বাবে সীমা নিৰ্ধাৰণ কৰা হৈছে যদিও 2002 চনৰ পৰা সমগ্ৰ দেশৰ বাবে সীমা নিৰ্ধাৰণ হোৱা নাই ৷
লোকসভাৰ আসনৰ সংখ্যাৰ যিকোনো পৰিৱৰ্তনৰ ওপৰত স্থবিৰতাৰ অৰ্থ দুটা – প্ৰথম, 1970 চনৰ পৰা ৰাজ্যসমূহৰ জনগাঁথনিগত পৰিৱৰ্তনৰ হিচাপ লোকসভাৰ গঠনত কৰা হোৱা নাই; আৰু দ্বিতীয়তে, ভাৰতে প্ৰতিনিধিত্বৰ এক ভয়াৱহ আগতীয়া সংকটৰ সন্মুখীন হৈছে কাৰণ তেওঁলোকৰ জনসংখ্যা অনুসৰি বিভিন্ন ৰাজ্যলৈ আসন আবণ্টনৰ প্ৰক্ৰিয়াটো 1976 চনৰ পৰা (এবাৰতকৈ অধিক) পিচুৱাই দিয়া হৈছে ৷
লগতে পঢ়ক : সমষ্টি পুনৰ নিৰ্ধাৰণ আৰু উপ-নিৰ্বাচনৰ প্ৰসংগ : দোমোজাত ৰাজ্যৰ নিৰ্বাচন বিভাগ - Lok Sabha Election 2024
কি বাজিত পৰিছে?
এই বিষয়টোৰ মূলতে আছে ইটোৱে সিটোৰ লগত প্ৰতিযোগিতা কৰা দুটা মূল সাংবিধানিক মূল্যবোধ – এফালে ফেডাৰেলিজম, আৰু আনফালে ‘এজন ব্যক্তি, এজন ভোট, এটা মূল্যবোধ’ নীতি:
ফেডাৰেলিজম আৰু সংসদীয় আসনৰ আন্তঃৰাজ্যিক আবণ্টন :
বছৰ বছৰ ধৰি দক্ষিণ ভাৰতৰ তুলনাত উত্তৰ ভাৰতৰ জনসংখ্যা অধিক দ্ৰুত হাৰত বৃদ্ধি পাইছে ৷ যদি 2011 চনৰ লোকপিয়লৰ জনসংখ্যাৰ পৰিসংখ্যা বিবেচনা কৰি আসন আবণ্টনৰ ভিত্তি হিচাপে লোৱা হয়, তেন্তে আশা কৰা হৈছে যে তামিলনাডু, অবিভক্ত অন্ধ্ৰপ্ৰদেশ, কেৰালা, পশ্চিম বংগ আৰু ওড়িশাই মুঠ 31খন আসন হেৰুৱাব পাৰে, আনহাতে উত্তৰ প্ৰদেশ, বিহাৰ, ৰাজস্থানে মুঠ 31খন আসন হেৰুৱাব পাৰে আৰু মধ্যপ্ৰদেশে লাভ কৰিব পাৰে 31 খন আসন ৷ ইয়াৰ ফলত উত্তৰ ৰাজ্যসমূহৰ সমষ্টিৰ সংখ্যা মোটামুটিভাৱে বৃদ্ধি পাব, সংসদত তেওঁলোকৰ উপস্থিতি অসমতাপূৰ্ণভাৱে বৃদ্ধি পাব আৰু দক্ষিণৰ ৰাজ্যসমূহৰ অসুবিধা হ’ব ৷
উত্তৰ-দক্ষিণ আৰু চহৰ-গ্ৰাম্য ভোটাৰৰ মাজত ব্যক্তিগত ভোটৰ তুলনামূলক মূল্য :
জনসংখ্যাৰ অসমান বৃদ্ধিৰ পৰিপ্ৰেক্ষিতত উত্তৰ ভাৰতত এটা ভোটৰ মূল্য দক্ষিণ ভাৰততকৈ বহু কম ৷ ব্যৱহাৰিকভাৱে ইয়াৰ অৰ্থ হ’ল উত্তৰ ভাৰতৰ ৰাজ্যসমূহৰ সংসদ সদস্য (‘সাংসদ’)সকলে দক্ষিণ ভাৰতৰ ৰাজ্যসমূহৰ সাংসদসকলতকৈ অধিক ভোটাৰক প্ৰতিনিধিত্ব কৰে ৷ সংখ্যাগতভাৱে ইয়াৰ অৰ্থ হ’ল উত্তৰ প্ৰদেশৰ এজন লোকসভা সাংসদে 25 লাখ ভোটাৰক প্ৰতিনিধিত্ব কৰাৰ বিপৰীতে তামিলনাডু আৰু কেৰালাত এই সংখ্যা ক্ৰমে 18 লাখ আৰু 17 লাখ ৷
ইয়াৰ উপৰিও, নগৰীকৰণ আৰু প্ৰব্ৰজনৰ গতিৰ ফলত এখন ৰাজ্যৰ ভিতৰত নগৰ আৰু গ্ৰাম্য অঞ্চলৰ জনসংখ্যাৰ স্তৰৰ মাজত ব্যাপক বৈষম্য সৃষ্টি হৈছে ৷ অধিক জনবহুল নগৰ অঞ্চলৰ বাবে অধিক আসন আৰু সমষ্টি আৱণ্টন নকৰাকৈ, সেই অঞ্চলবোৰৰ ভোটাৰসকলে গ্ৰাম্য অঞ্চলৰ ভোটাৰতকৈ নিৰ্বাচনত কম মত ৰাখিব ৷
এক মুহূৰ্ত ভালদৰে বিবেচনা কৰা :
নিৰ্বাচনী সমষ্টিৰ সীমা পুনৰ অংকন কৰিলে ভাৰতীয় গণতন্ত্ৰৰ কাম-কাজৰ লগতে সংসদত ৰাজ্যসমূহৰ স্বাৰ্থৰ প্ৰতিনিধিত্বৰ ক্ষেত্ৰতো ডাঙৰ ব্যৱহাৰিক পৰিণতি হ’ব ৷ 1976 চনত ৰাজ্যসমূহে তেওঁলোকৰ জনসংখ্যা নিয়ন্ত্ৰণ ব্যৱস্থাৰ পৰিণতি আৰু বহুলভাৱে পৃথক প্ৰজননৰ হাৰৰ মাজত নিহিত হৈ থকা আশংকাসমূহৰ বাবেই এই নিথৰ অৱস্থাৰ প্ৰয়োজনীয়তা আহি পৰিছিল ৷ কোৱা বাহুল্য যে এনে চিন্তাৰ আজিও প্ৰয়োজন আছে ৷
সমষ্টিসমূহৰ সীমা নিৰ্ধাৰণৰ বাবে কিছুমান বিৰক্তিকৰ প্ৰশ্নৰ উত্তৰৰ প্ৰয়োজন হ’ব ৷ যদি সম্পূৰ্ণৰূপে জনসংখ্যাৰ অনুপাতৰ হিচাপত কৰা হয়, তেন্তে সমষ্টিসমূহৰ পুনৰ অংকন কৰিলে উত্তৰৰ ৰাজ্যসমূহে অধিক আসন লাভ কৰিব, যিহেতু তেওঁলোকৰ জনসংখ্যা সংখ্যা বেছি ৷ প্ৰতিনিধিত্বক কেন্দ্ৰ কৰি উদ্বেগৰ উপৰিও ইয়াৰ ফলত উজনিৰ ৰাজ্যসমূহৰ ফালৰ পৰাও অনাস্থাৰ সৃষ্টি হ’ব ৷ সীমা নিৰ্ধাৰণক কেন্দ্ৰ কৰি এক শক্তিশালী কথা-বতৰা সোনকালে আৰম্ভ কৰাটো প্ৰয়োজন যাতে আসন আবণ্টনৰ ওপৰত স্থবিৰতা উঠাটো আৰু পিছুৱাই নিব নালাগে ৷ সেইটো হ’ব এটা আগতীয়া চিন্তাৰ ষ্টপ-গেপ সমাধান, যিটোক আঁতৰাই কামনা কৰিব নোৱাৰি ৷
লগতে পঢ়ক : কেবিনেট সিদ্ধান্তৰ পাচতে প্ৰকাশ পাব পঞ্চায়তৰ সীমা পুনৰ নিৰ্ধাৰণৰ অধিসূচনা - ASSAM PANCHAYATS DELIMITATION
