నగరాలు, పట్టణాల అభివృద్ధిలో పట్టణ ప్రణాళికలే అత్యంత కీలకంగా వ్యవహరిస్తాయి. శాస్త్రీయమైన, వాస్తవిక దృక్పథంతో కూడిన అభివృద్ధి ప్రణాళికలే పురోగతికి బాటలు పరుస్తాయి. పట్టణ ప్రణాళికా విధానంలో ప్రస్తుతం మనం అనుసరిస్తున్న మాస్టర్‌ ప్లాన్‌ విధానం బ్రిటిష్ పట్టణ ప్రణాళికా చట్టాల నుంచి సంక్రమించింది. స్వాతంత్య్రం వచ్చిన నాటి నుంచి మన పట్టణ ప్రణాళికా వ్యూహాలు, విధానాలలో చెప్పుకోదగిన మార్పులేమీ చోటు చేసుకోలేదు.
నగర ప్రణాళికల్లో డొల్లతనం
ప్రపంచీకరణ, మార్కెటింగ్‌ ఆర్థిక వ్యవస్థ నేపథ్యంలో నగరాల ప్రాథమ్యాలు మారాయి. అన్ని దేశాలకు నగరాలే ఆదాయ వనరులుగా, ఆర్థిక చోదక శక్తులుగా అవతరించాయి. ఆర్థికాభివృద్ధి, మెరుగైన జీవన ప్రమాణాలు, ఉపాధి కల్పన నేటి నగరాల ముఖ్య లక్షణాలు. పెరుగుతున్న జనాభాకు అనుగుణంగా కనీస సౌకర్యాలు, మౌలిక వసతుల కల్పన జరగక పోవడం, అస్తవ్యస్త విస్తరణ మన నగర ప్రణాళికల్లోని డొల్లతనాన్ని బహిర్గతం చేస్తున్నాయి. నగరాలు, పట్టణాల అభివృద్ధి- సమ్మిళితంగా, సుస్థిర ఆర్థికవృద్ధి దిశగా సాగాలి. ఆ మేరకు పట్టణ ప్రణాళికల రూపకల్పన ఉండాలి. ప్రస్తుతం అమలులో ఉన్నది 20 సంవత్సరాలకు సంబంధించిన దీర్ఘకాలిక ప్రణాళిక. అది ప్రధానంగా భూవినియోగం జోనింగ్‌ నిబంధనలు, అభివృద్ధి కార్యకలాపాల నియంత్రణకే పరిమితమైంది. మాస్టర్‌ప్లాన్‌ చట్టబద్ధమైన ప్రణాళిక పత్రం కావడంతో అందులోని అంశాలను పరిస్థితులకు అనుగుణంగా సవరించే అవకాశం తక్కువే.
సుదీర్ఘ ప్రయాణం...
మామూలుగా, మాస్టర్‌ ప్లాన్‌ రూపకల్పన ప్రక్రియకు సుదీర్ఘ సమయం పడుతుంది. దిల్లీ, ముంబయి నగరాల మాస్టర్‌ ప్లాన్‌ తయారీకి పదేళ్లు పట్టింది. 1975 తరవాత తిరిగి 2010లో హైదరాబాద్‌ నగర అభివృద్ధి ప్రణాళికను రూపొందించారు. వరంగల్‌ నగర మాస్టర్‌ ప్లాన్‌ ప్రక్రియ 2013 నుంచి కొనసాగుతోంది. అభివృద్ధి ప్రణాళికల మధ్య సుదీర్ఘ విరామం నగరాల పురోగతికి అవరోధంగా పరిగణమిస్తోంది. ప్రణాళికలు లేని నగరాలు అస్తవ్యస్తంగా విస్తరిస్తున్నాయి. అంతేకాకుండా, ఇలాంటి పరిస్థితి భూ ఆక్రమణదారులకు, అక్రమ లే-అవుట్లకు, అవినీతి అధికారులకు సదవకాశంగా పరిణమిస్తోంది. మాస్టర్‌ ప్లాన్‌ విధానంలో ప్రధానమైన లోపం- రవాణా సౌకర్యాలకు సంబంధించిన ప్రణాళికలను భూవినియోగ ప్రణాళికతో సమీకృతం చేయకపోవడం. భూవినియోగ ప్రణాళిక, రవాణా ప్రణాళిక రూపకల్పన ఒకేతాటిపై జరగాలి. రెండింటి మధ్య అనులోమ సంబంధం ఉంది. రవాణా మార్గాలు భూవినియోగంలో మార్పు తెస్తే, భూవినియోగం రవాణా నెట్‌వర్క్‌ డిమాండ్‌ను పెంచుతూ ఆయా ప్రాంతాల అభివృద్ధిని ప్రభావితం చేస్తుంది.
సమీకృత రవాణా భూవినియోగ ప్రణాళిక అనేది నగరాల ప్రణాళిక వ్యూహంలో కీలకమైన అంశం. ప్రస్తుత పట్టణ ప్రణాళికల్లో అల్పాదాయ వర్గాల ప్రయోజనాలకు అంతగా ప్రాధాన్యం లభించడం లేదు. ఇలాంటి అంశాలపైనా దృష్టిసారించాల్సి ఉంటుంది. మాస్టర్‌ ప్లాన్‌లోని జోనింగ్‌ నిబంధనలు ఇలాంటి వర్గాల ప్రజలకు స్థలాల కేటాయింపు, ఆవాసాల ఏర్పాటు, మౌలిక వసతుల కల్పనను విస్మరిస్తున్నాయి. ఈ తరహా వర్గాల అవసరాలనూ పరిగణనలోకి తీసుకోవాలనే సూచనలను విస్మరించకూడదు. ఆర్థిక చోదక శక్తులుగా నగరాలకున్న ప్రాధాన్యం దృష్ట్యా ఆయా నగరాల్లోని ఆర్థిక అభివృద్ధి అవకాశాలు, సహజ వనరుల్ని గుర్తించి వాటి సమర్థ వినియోగ ప్రతిపాదనలను అభివృద్ధి ప్రణాళికలో పొందుపరచడం చాలా ముఖ్యమైన అంశం. కానీ, చాలా నగరాల అభివృద్ధి ప్రణాళికలో ఆర్థికాభివృద్ధి ప్రతిపాదనలకు అంతగా ప్రాముఖ్యం లభించడం లేదు. లభించినా అవాస్తవికమైన, ఆచరణ సాధ్యం కాని ప్రతిపాదనలు చేస్తున్నారు.
పర్యావరణ అంశాలను కూడా ప్రణాళికల్లో విస్మరిస్తుండటం సమస్యగా పరిణమిస్తోంది. ప్రణాళికల అమలుకు ఆర్థిక వనరుల సమీకరణ, నిర్వహణ కూడా చాలా ముఖ్యమైన అంశమే. కానీ అలాంటి కీలక అంశాలకు సైతం ప్రణాళికల్లో చోటు దక్కడం లేదు. అందువల్ల అభివృద్ధి ప్రతిపాదనలు అమలుకు నోచుకోకుండా, ఏళ్ల తరబడి కాగితాలకే పరిమితమై పోతున్నాయి. నగరాలు, పట్టణాల్లో పురపాలక సంస్థలు రూపొందించే వార్షిక బడ్జెట్‌లో అభివృద్ధి ప్రణాళికల్లోని అంశాలకు తగినంత ప్రాధాన్యం దక్కడం లేదు. అంతేకాదు, అభివృద్ధి ప్రణాళికలు నగరాల్లోని కీలకమైన ప్రధాన ప్రాంతాలకే పరిమితమై, వాటిపైనే దృష్టిసారిస్తూ, శివారు ప్రాంతాల బాగోలను విస్మరిస్తున్నాయి.