భారత వైద్యరంగం ప్రజల సగటు ఆయుర్దాయాన్ని మెరుగుపరచడంలో, మాతాశిశు మరణాలను తగ్గించడంలో కొన్ని దశాబ్దాలుగా చెప్పుకోదగిన ప్రగతి సాధించినప్పటికీ- అనేక ఆరోగ్య ప్రాధాన్య అంశాల్లో తత్సమానమైన కృషి జరగలేదన్నది కఠోర వాస్తవం. అంతర్జాతీయ ఆరోగ్య ప్రమాణాలకు, లక్ష్యాలకు భారత్‌ సుదూరంలో ఉంది. జాతీయ స్థాయిలో వివిధ రాష్ట్రాల మధ్య సైతం ఆరోగ్య వ్యవస్థలు, సేవల అందుబాటులో తీవ్రమైన వ్యత్యాసాలున్నాయి. ఆరోగ్యవంతమైన ప్రజలు జాతి ఆర్థికాభివృద్ధికి ఆలంబనగా నిలుస్తారు. అందుకే ప్రపంచంలోని అనేక దేశాలు తమ స్థూల దేశీయోత్పత్తుల్లో అధిక శాతాన్ని ఆరోగ్య వ్యవస్థల నిర్మాణానికి కేటాయించి, భవితను సుస్థిరం చేసుకుంటున్నాయి. 190 ప్రపంచ దేశాల జాబితాలో తలసరి ఆరోగ్య వ్యయానికి సంబంధించి భారత్‌ 141వ స్థానంలో ఉండటం గమనార్హం. ఆరోగ్య రంగాన్ని కోవిద్‌-19 వైరస్ వణికిస్తున్న నేపథ్యంలో వ్యవస్థల్లోని బలహీనమైన అంశాలను చర్చించి, పునరావలోకనం చేసుకోవాల్సి ఉంది.
కేటాయింపుల్లో శీతకన్ను...
కేంద్ర బడ్జెట్లో ఈ ఆర్థిక సంవత్సరం ఆరోగ్య రంగానికి కేటాయించిన రూ.69 వేలకోట్లు జీడీపీలో ఒక శాతమే. దేశం ఎదుర్కొంటున్న సమస్యలకు ఈ నిధులు ఏ మూలకూ సరిపోవు. స్థూల దేశీయోత్పత్తిలో కనీసం 2.5శాతం ఆరోగ్యానికి కేటాయించాలంటూ 2011లో ప్రణాళిక సంఘం నిర్దేశించిన లక్ష్యానికి నేటికీ ఆమడ దూరంలో ఉన్నాం. దేశ ప్రజల ఆరోగ్య రక్షణకోసం ‘ఆయుష్మాన్‌ భారత్‌’ కార్యక్రమాన్ని 2018 సెప్టెంబర్‌లో భారత ప్రధాని మోదీ ప్రారంభించారు. ప్రపంచంలోనే అత్యంత పెద్ద ఆరోగ్య సంరక్షణ పథకంగా దీన్ని ప్రభుత్వం అభివర్ణిస్తోంది. అర్హత కలిగిన పేద కుటుంబాలకు దీని ద్వారా అయిదు లక్షల రూపాయల బీమా సౌకర్యం కల్పిస్తారు. సామాజిక, ఆర్థిక, కుల జనాభా గణాంకాల ప్రకారం దేశ జనాభాలో సుమారు 40శాతంగా ఉన్న 10 కోట్ల పేద కుటుంబాలు లేదా 50 కోట్ల ప్రజలు ఈ పథకం ద్వారా లబ్ధి పొందేందుకు అర్హులు. దాదాపు 72 లక్షల మంది రోగులు ఈ పథకం ద్వారా లబ్ధి పొందారు. కానీ, ఆయుష్మాన్‌ భారత్‌ కింద కొన్ని వ్యాధులకు మాత్రమే చికిత్స సౌకర్యాలు ఉన్నాయి. 2022నాటికి 1.5లక్షల ఆరోగ్య సంరక్షణ కేంద్రాలు సృష్టించాలనీ లక్ష్యంగా పెట్టుకున్నారు. ఇప్పటివరకు ఇందులో నాలుగోవంతు కేంద్రాలనూ నిర్మించలేకపోయారు. దేశంలో ‘ఆయుష్మాన్‌ భారత్‌’ అమలుకు బాధ్యత వహించే అత్యున్నత సంస్థ జాతీయ ఆరోగ్య సంస్థ (ఎన్‌హెచ్‌ఏ) వెలువరించిన ఓ నివేదిక బీమా చెల్లింపులకు సంబంధించి వివిధ రాష్ట్రాల మధ్య అంతరాలను ప్రస్ఫుటపరచింది. అధిక పేదరికం ఉన్న రాష్ట్రాలు (బిహార్‌, మధ్యప్రదేశ్‌, ఉత్తర్‌ ప్రదేశ్‌) తక్కువ నిధులు వినియోగించుకున్నాయి.
భారత్‌లో అత్యధికంగా బీమా చెల్లింపులు చేస్తున్న రాష్ట్రం కేరళ. ఎక్కడ ఎక్కువ కేటాయింపు జరగాలో ఆయా రాష్ట్రాల్లో బీమా చెల్లింపులు తక్కువగా ఉండటం- ఈ పథకం గాడి తప్పుతోందనడానికి నిదర్శనం. సామాజిక ఆర్థిక సూచీల ఆధారంగా గుర్తించిన దేశంలోని 115 ‘ఆశావహ’ జిల్లాల్లో కనీసం ఒక్క వైద్యశాల కూడా ఆయుష్మాన్‌ భారత్‌లో భాగస్వామ్యం కోరలేదు. ‘ఆశావహ జిల్లాల్లో’ ఈ పథకం కింద చేరేందుకు ప్రైవేటు ఆసుపత్రులు ఆసక్తి చూపడం లేదు. తొమ్మిది రాష్ట్రాల్లో విస్తరించిన ఈ జిల్లాల్లో ఏ ఒక్క ప్రైవేటు ఆసుపత్రీ ఇందులో భాగస్వామి కాలేదు. మహారాష్ట్ర, ఉత్తరాఖండ్‌ మినహా ఇతర రాష్ట్రాల్లో అభివృద్ధి చెందిన జిల్లాల్లో మాత్రమే ప్రైవేటు ఆసుపత్రులు పథకంలో భాగస్వామ్యం తీసుకున్నాయి. ప్రభుత్వ గణాంకాల ప్రకారం భారత్‌లో 1,456 మందికి ఒక వైద్యుడు మాత్రమే ఉన్నారు. ప్రపంచ ఆరోగ్య సంస్థ (డబ్ల్యూహెచ్‌ఓ) వెయ్యి మందికి ఒక వైద్యుడిని సిఫార్సు చేస్తోంది. ఈ నిష్పత్తిని మెరుగుపరచడానికి, వైద్యుల సంఖ్య పెంచడానికి జిల్లా ఆసుపత్రులకు అనుబంధంగా వైద్య కళాశాలల్ని ఏర్పాటు చేస్తున్నట్లు ప్రకటించారు. ప్రస్తుతం దేశవ్యాప్తంగా 526 ప్రభుత్వ వైద్య కళాశాలలు ఉన్నాయి. గడచిన రెండేళ్లలో ఈ కళాశాలల్లోని 82 వేలసీట్లు ప్రస్తుతం లక్షకు పెరిగాయి. ప్రైవేటు, ప్రభుత్వ ఆసుపత్రుల మధ్య అంతరాలు నానాటికీ అధికమవుతున్నాయి. దేశంలోని 58శాతం ఆసుపత్రులు, 29శాతం ఆసుపత్రి పడకలు ప్రైవేటు రంగంలోనే ఉన్నాయి. మొత్తం 81శాతం వైద్యులు ప్రైవేటు రంగంలోనే పని చేస్తున్నారు. తగిన సామర్థ్యం ఉన్న పెద్ద ఆసుపత్రుల్లో నేషనల్‌ బోర్డ్‌ ఆఫ్‌ ఎగ్జామినేషన్‌ కింద పోస్ట్‌ గ్రాడ్యుయేట్‌ కోర్సులు అందించాలన్నది ప్రభుత్వ ఆలోచన.
వైద్య విద్యారంగాన్ని ప్రభుత్వ పరిధి నుంచి తొలగించే ప్రయత్నాలు కనిపిస్తున్నాయి. ప్రభుత్వ పరిధిలోని అనేక ఆసుపత్రుల్లో ఎంబీబీఎస్‌ దాటి శిక్షణ ఇచ్చే సౌకర్యాలు అరకొరగా ఉన్నాయి. నిష్ణాతులైన వైద్యుల కొరత స్పష్టంగా కనిపిస్తోంది. దేశంలోని కార్పొరేట్‌ ఆసుపత్రుల్లో ప్రభుత్వం కల్పించిన పన్ను మినహాయింపుల ఆధారంగా త్వరితగతిన అన్ని రకాల అత్యుత్తమ శ్రేణి వైద్యపరికరాలను సమకూర్చుకుంటారు. ప్రైవేటు రంగంలోని వైద్యుల్లో కొందరికి విదేశాల్లో ప్రత్యేక శిక్షణ సైతం ఇప్పించుకోగలుగుతున్నారు. వీరి సేవలను వినియోగించుకుంటూ ‘నేషనల్‌ బోర్డ్‌ ఆఫ్‌ ఎగ్జామినేషన్స్‌’ ద్వారా పీజీ కోర్సుల్లో వైద్య విద్యార్థులను చేర్చుకునే వెసులుబాటూ ఉంది. ఈ విద్యార్థుల్లో అనేకమందిని కేవలం డ్యూటీ డాక్టర్లుగా పనిచేయించుకుని, రోగులను కనీసం పలకరించే అవకాశాలూ ఇవ్వకుండానే పట్టాలు ఇచ్చి బయటకు పంపుతున్నారన్నది కఠిన వాస్తవం. జిల్లా ఆసుపత్రులను ప్రైవేటు వైద్య కళాశాలలతో ప్రభుత్వ-ప్రైవేటు భాగస్వామ్య (పీపీపీ) పద్ధతిలో అనుసంధానం చేయాలన్నది నీతి ఆయోగ్‌ ప్రతిపాదన. అనేక ప్రైవేటు వైద్య కళాశాలలకు అనుబంధంగా ఉండాల్సినంతటి పెద్ద ఆసుపత్రులు లేవు. ప్రైవేటు వైద్య కళాశాలలు ఆసుపత్రులనూ ఏర్పాటు చేసుకునేందుకు తక్కువ ధరకు భూమి కేటాయించాలని రాష్ట్ర ప్రభుత్వాలకు సూచించారు. ఈ ఆలోచనపట్ల కొన్ని రాష్ట్రాలకు భిన్నాభిప్రాయాలు ఉన్నాయి. ప్రైవేటు వైద్య కళాశాలలను జిల్లా ఆసుపత్రులతో అనుసంధానిస్తే వైద్యుల కొరతను పూర్తిగా తీర్చగలమన్న మాట సత్యదూరం.
మౌలిక వసతులు అంతంతమాత్రం