ਪ੍ਰਾਣਾਯਾਮ ਯੋਗ ਆਸਣਾਂ ਦੀਆਂ ਸਭ ਤੋਂ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਕਿਸਮਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ। ਸਰੀਰਕ ਅਤੇ ਮਾਨਸਿਕ ਸਿਹਤ ਲਈ ਇਸ ਦੇ ਲਾਭਾਂ ਕਾਰਨ ਅੱਜ ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਵਿੱਚ ਹਰ ਉਮਰ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਇਸਦਾ ਰੁਝਾਨ ਵਧ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਹਰ ਕੋਈ ਜਾਣਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪ੍ਰਾਣਾਯਾਮ ਦੇ ਨਿਯਮਤ ਅਭਿਆਸ ਨਾਲ ਸਾਹ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਲਈ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਫਾਇਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਪ੍ਰਾਣਾਯਾਮ ਦੇ ਲਾਭਾਂ ਬਾਰੇ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਅਤੇ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਕੀਤੇ ਗਏ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਖੋਜਾਂ ਅਤੇ ਪ੍ਰਯੋਗਾਂ ਵਿੱਚ ਸਰੀਰਕ ਅਤੇ ਮਾਨਸਿਕ ਸਿਹਤ ਲਈ ਇਸ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲਾਭਾਂ ਦੀ ਵੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ।
ਕੀ ਹੈ ਪ੍ਰਾਣਾਯਾਮ?:ਯੋਗ ਦੇ ਪਿਤਾ ਮੰਨੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਮਹਾਰਿਸ਼ੀ ਪਤੰਜਲੀ ਦੁਆਰਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਪ੍ਰਾਣਾਯਾਮ ਸਾਹ ਲੈਣ ਦੀ ਯੋਗਿਕ ਕਲਾ ਹੈ। ਜੋ ਸਾਹ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਅੰਗਾਂ ਨੂੰ ਤੀਬਰਤਾ ਅਤੇ ਤਾਲ ਨਾਲ ਵਧੇਰੇ ਸਰਗਰਮ ਬਣਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ, ਜੇਕਰ ਅਸੀਂ ਆਯੁਰਵੇਦ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰੀਏ, ਤਾਂ ਇਸ ਦਵਾਈ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਾਣਾਯਾਮ ਨੂੰ ਇੱਕ ਇਲਾਜ/ਥੈਰੇਪੀ ਵਜੋਂ ਵੀ ਮਾਨਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੈ। ਜੋ ਫੇਫੜਿਆਂ ਅਤੇ ਸਾਹ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਵਿੱਚ ਸ਼ੁੱਧਤਾ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਦੇ ਨਾਲ ਸਮੁੱਚੀ ਮਾਨਸਿਕ, ਸਰੀਰਕ, ਭਾਵਨਾਤਮਕ ਅਤੇ ਵਿਵਹਾਰਕ ਸਿਹਤ ਨੂੰ ਵੀ ਲਾਭ ਪਹੁੰਚਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ ਆਯੁਰਵੇਦ ਵਿੱਚ ਇਹ ਵੀ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪ੍ਰਾਣਾਯਾਮ ਦਾ ਨਿਯਮਤ ਅਭਿਆਸ ਵਾਤ, ਪਿੱਤ ਅਤੇ ਕਫ ਦੋਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਕਾਬੂ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ।
ਪ੍ਰਾਣਾਯਾਮ ਦਾ ਅਰਥ:ਬੰਗਲੌਰ ਤੋਂ ਯੋਗ ਗੁਰੂ ਮੀਨੂ ਵਰਮਾ ਦੱਸਦੇ ਹਨ ਕਿ ਯੋਗ ਸ਼ਾਸਤਰਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਪ੍ਰਾਣਾਯਾਮ ਦੋ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਸ਼ਬਦਾਂ ਪ੍ਰਾਣ ਅਤੇ ਯਮ ਤੋਂ ਬਣਿਆ ਹੈ। ਪ੍ਰਾਣ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਜੀਵਨ ਸ਼ਕਤੀ ਜਾਂ ਊਰਜਾ ਅਤੇ ਅਯਮ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਖਿੱਚ ਅਤੇ ਸਵੈ ਨਿਯੰਤਰਣ। ਪ੍ਰਾਣਾਯਾਮ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਜੀਵਨ ਸ਼ਕਤੀ ਅਤੇ ਊਰਜਾ ਉੱਤੇ ਨਿਯੰਤਰਣ। ਉਹ ਦੱਸਦੀ ਹੈ ਕਿ ਪ੍ਰਾਣਾਯਾਮ ਯੋਗ ਦਾ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹਿੱਸਾ ਹੈ। ਯੋਗਾ ਵਿਚ ਸਾਹ 'ਤੇ ਕਾਬੂ ਰੱਖਣਾ ਬਹੁਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਯੋਗ ਆਸਣਾਂ ਦੀ ਕਿਸੇ ਵੀ ਕਿਸਮ ਜਾਂ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਵਿੱਚ ਸਾਹ ਲੈਣ ਅਤੇ ਰੁਕਣ ਦੀ ਗਤੀ ਅਤੇ ਇਸਦੀ ਸਹੀ ਤਾਲ ਨੂੰ ਜ਼ਰੂਰੀ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਪ੍ਰਾਣਾਯਾਮ ਵੀ ਸਾਹ 'ਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਇੱਕ ਯੋਗਾ ਹੈ। ਜਿਸ ਦੇ ਨਿਯਮਤ ਅਭਿਆਸ 'ਤੇ ਯੋਗਾ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਜ਼ੋਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਸਾਹ ਲੈਣ ਦੇ ਤਰੀਕੇ ਨੂੰ ਸਿਹਤਮੰਦ ਬਣਾਉਣ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਸਮੁੱਚੀ ਸਿਹਤ ਲਈ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਫਾਇਦੇ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਪ੍ਰਾਣਾਯਾਮ ਵਿੱਚ ਸਾਹ ਲੈਣ ਅਤੇ ਬਾਹਰ ਕੱਢਣ ਦੀਆਂ ਤਿੰਨ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਹਨ। ਪੁਰਖ, ਕੁੰਭਕ ਅਤੇ ਰੇਚਕ, ਯਾਨੀ ਸਾਹ ਨੂੰ ਸਹੀ ਗਤੀ ਅਤੇ ਢੰਗ ਨਾਲ ਲੈਣਾ, ਰੋਕਣਾ ਅਤੇ ਛੱਡਣਾ।
ਪ੍ਰਾਣਾਯਾਮ ਦੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ:ਉਹ ਦੱਸਦੀ ਹੈ ਕਿ ਭਾਵੇਂ ਪ੍ਰਾਣਾਯਾਮ ਦੀਆਂ ਕਈ ਕਿਸਮਾਂ ਮੰਨੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ, ਪਰ ਸਭ ਤੋਂ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਕਿਸਮਾਂ ਹਨ ਕਪਾਲਭਾਤੀ, ਅਨੁਲੋਮ-ਵਿਲੋਮ, ਨਾੜੀ ਸ਼ੋਧਨ, ਭਸਤਰੀਕਾ, ਭਰਮਰੀ, ਉਜਯੀ, ਸ਼ੀਤਲੀ, ਕੀਓਲੀ, ਕੁੰਭਕ, ਸੂਰਯਭੇਦਨ, ਚੰਦਰਭੇਦਨ, ਪ੍ਰਣਵ, ਅਗਨੀਸਰ, ਨਾਸਾਗਰ ਅਤੇ ਸ਼ੀਤਾਯੂ ਆਦਿ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ।
ਆਯੁਰਵੇਦ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਾਣਾਯਾਮ ਦੇ ਫਾਇਦੇ: ਮੁੰਬਈ ਦੇ ਅਰੋਗਿਆਧਾਮ ਆਯੁਰਵੈਦਿਕ ਹਸਪਤਾਲ ਦੀ ਡਾਕਟਰ ਮਨੀਸ਼ਾ ਕਾਲੇ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਪ੍ਰਾਣਾਯਾਮ ਦੇ ਨਿਯਮਤ ਅਭਿਆਸ ਦੌਰਾਨ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਸਾਹ ਲੈਣ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲਾਭ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਇਹ ਕਿਰਿਆ ਵਾਤ, ਕਫ ਅਤੇ ਪਿੱਤ ਦੋਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਕੰਟਰੋਲ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਵੀ ਕਾਫੀ ਮਦਦ ਕਰਦੀ ਹੈ।
- ਨਿਯਮਤ ਪ੍ਰਾਣਾਯਾਮ ਕਰਨ ਨਾਲ ਸਾਹ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਸਿਹਤਮੰਦ, ਸੰਤੁਲਿਤ ਅਤੇ ਨਿਯੰਤਰਿਤ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ। ਜਿਸ ਨਾਲ ਸਰੀਰ ਵਿਚ ਜ਼ਹਿਰੀਲੇ ਤੱਤ ਜਮ੍ਹਾਂ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਸਰੀਰ ਵਿਚ ਆਕਸੀਜਨ ਦੀ ਸਪਲਾਈ ਵੀ ਬਿਹਤਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਜਿਸ ਨਾਲ ਸਰੀਰ ਦੇ ਸਾਰੇ ਅੰਦਰੂਨੀ ਅੰਗਾਂ ਅਤੇ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ ਨੂੰ ਫਾਇਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।
- ਭਾਵੇਂ ਹਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਾਣਾਯਾਮ ਸਰੀਰ ਲਈ ਲਾਭਦਾਇਕ ਹਨ, ਪਰ ਕੁਝ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕਿਸਮ ਦੇ ਪ੍ਰਾਣਾਯਾਮ ਮੌਸਮ ਕਾਰਨ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਵਾਲੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਅਤੇ ਸਰੀਰ ਦੇ ਸੁਭਾਅ ਅਤੇ ਨੁਕਸ ਕਾਰਨ ਵਾਤ, ਪਿੱਤ ਅਤੇ ਕਫ਼ ਵਿਚ ਅਸੰਤੁਲਨ ਕਾਰਨ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਵਾਲੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਵਿਚ ਮਦਦ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ।
- ਨਾੜੀ ਸ਼ੋਧਨ, ਉਜਯੀ, ਭਰਮਰੀ ਅਤੇ ਭਸਤ੍ਰਿਕਾ ਪ੍ਰਾਣਾਯਾਮ ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ ਮੌਸਮ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਅਤੇ ਦੋਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਅਸੰਤੁਲਨ ਕਾਰਨ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਵਾਲੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਘੱਟ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਫਾਇਦੇਮੰਦ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਨਾੜੀਸ਼ੋਧਨ ਪ੍ਰਾਣਾਯਾਮ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤੌਰ 'ਤੇ ਵਾਤ ਨੂੰ ਕੰਟਰੋਲ ਕਰਨ ਅਤੇ ਸੰਤੁਲਿਤ ਕਰਨ ਲਈ ਲਾਭਦਾਇਕ ਹੈ। ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ, ਸ਼ੀਤਲੀ ਪ੍ਰਾਣਾਯਾਮ ਪਿੱਤ ਨੂੰ ਨਿਯੰਤਰਿਤ ਕਰਨ ਅਤੇ ਸ਼ਾਂਤ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਭਸਤਰੀਕਾ ਪ੍ਰਾਣਾਯਾਮ ਕਫ ਨੂੰ ਨਿਯੰਤਰਿਤ ਕਰਨ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਹੋਣ ਵਾਲੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕਰਦਾ ਹੈ।
- ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਅਨੁਲੋਮ ਵਿਲੋਮ, ਕਪਾਲਭਾਤੀ ਅਤੇ ਭਰਮਰੀ ਪ੍ਰਾਣਾਯਾਮ ਦਾ ਅਭਿਆਸ ਵੀ ਪਾਚਨ ਸੰਬੰਧੀ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ, ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ ਗੈਸਟਰਿਕ ਸੰਬੰਧੀ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਦੂਰ ਕਰਨ, ਇਨਸੌਮਨੀਆ ਦੀ ਸਮੱਸਿਆ ਨੂੰ ਦੂਰ ਕਰਨ, ਧੀਰਜ, ਧਿਆਨ ਅਤੇ ਸਰੀਰਕ ਕੰਟਰੋਲ ਬਣਾਏ ਰੱਖਣ ਅਤੇ ਤਣਾਅ ਅਤੇ ਚਿੰਤਾ ਤੋਂ ਛੁਟਕਾਰਾ ਦਿਵਾਉਣ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਫਾਇਦੇਮੰਦ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਦਿਮਾਗ ਦੀ ਸਿਹਤ ਅਤੇ ਦਿਲ ਦੀ ਸਿਹਤ ਵਿੱਚ ਸੁਧਾਰ ਕਰਨਾ ਅਤੇ ਹਾਈ ਬਲੱਡ ਪ੍ਰੈਸ਼ਰ ਵਰਗੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਰੋਕਣ 'ਚ ਵੀ ਇਹ ਮਦਦਗਾਰ ਹੈ।
- ਪ੍ਰਾਣਾਯਾਮ ਦਾ ਅਭਿਆਸ ਫੇਫੜਿਆਂ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਗੰਭੀਰ ਬੀਮਾਰੀਆਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਅਸਥਮਾ, ਸਾਹ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਨਾਲ ਜੁੜੀਆਂ ਐਲਰਜੀ, ਨਿਮੋਨੀਆ ਅਤੇ ਟੀਬੀ ਵਰਗੀਆਂ ਬੀਮਾਰੀਆਂ ਦੇ ਖਤਰੇ ਨੂੰ ਵੀ ਘੱਟ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਪ੍ਰਾਣਾਯਾਮ ਦਾ ਅਭਿਆਸ ਸਰੀਰ ਅਤੇ ਦਿਮਾਗ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਸਬੰਧ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਸਰੀਰ ਅਤੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਵਿਚ ਸਕਾਰਾਤਮਕ ਊਰਜਾ ਦਾ ਸੰਚਾਰ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਸਰੀਰ ਦੇ ਲਗਭਗ ਸਾਰੇ ਅੰਗਾਂ ਦੀ ਕਿਰਿਆਸ਼ੀਲਤਾ ਅਤੇ ਕਾਰਜਸ਼ੀਲਤਾ ਨੂੰ ਵਧਾਉਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਰੀਰ ਦੀ ਪ੍ਰਤੀਰੋਧਕ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਨੂੰ ਤੰਦਰੁਸਤ ਰੱਖਣ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਮਦਦ ਕਰਦਾ ਹੈ |
ਸਾਵਧਾਨੀਆਂ:ਕੋਈ ਵੀ ਯੋਗਾ ਕਿਉਂ ਨਾ ਹੋਵੇ, ਇਸ ਨੂੰ ਯਮ, ਨਿਆਮ ਅਤੇ ਆਸਣਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਅਭਿਆਸ ਕਰਨ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਪ੍ਰਾਣਾਯਾਮ ਦੇ ਸਾਰੇ ਲਾਭ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਇਹ ਬਹੁਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿ ਆਸਣਾਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਨਿਯਮਾਂ ਅਤੇ ਖੁਰਾਕ ਦਾ ਵੀ ਧਿਆਨ ਰੱਖਿਆ ਜਾਵੇ। ਇਹ ਬਹੁਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿ ਪ੍ਰਾਣਾਯਾਮ ਦੀ ਜੋ ਵੀ ਸ਼ਾਖਾ ਦਾ ਅਭਿਆਸ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਉਸ ਦਾ ਅਭਿਆਸ ਕਿਸੇ ਸਿਖਲਾਈ ਪ੍ਰਾਪਤ ਵਿਅਕਤੀ ਜਾਂ ਟ੍ਰੇਨਰ ਤੋਂ ਸਿੱਖਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹੀ ਕੀਤਾ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਇਸਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਇਹ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੈ ਕਿ ਪ੍ਰਾਣਾਯਾਮ ਦਾ ਅਭਿਆਸ ਟ੍ਰੇਨਰ ਦੁਆਰਾ ਨਿਰਧਾਰਤ ਗਤੀ, ਮਿਆਦ ਅਤੇ ਸਾਵਧਾਨੀ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਕੀਤਾ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।
