કોરોના વાઇરસની મહામારી: ‘ભગવાનનું કાર્ય’?

ભારતના સૌથી મોટા ખાનગી બહુ-બંદર સંચાલક અદાણી પૉર્ટ્સ, ભારતીય સરકારની માલિકીની ઑઇલ એન્ડ ગેસ કંપની ઇન્ડિયન ઑઇલ, ભારતની સૌથી મોટી મલ્ટિપ્લેક્સ શ્રૃંખલા જેવા કેટલાક સૌથી મોટા ખેલાડીઓ સહિત વધુ અને વધુ સાહસોએ ‘ભગવાનનું કાર્ય’ પેટા નિયમ લાગુ કરવા નિર્ણય કર્યો છે જેનું અનુસરણ બીજા અનેક કરે તેવી સંભાવના છે.

હૈદરાબાદ: નવા કોરોના વાઇરસના પ્રકોપ અને તેના પગલે ઘર-વાસના કારણે દેશભરમાં લગભગ તમામ પ્રકારની આર્થિક પ્રવૃત્તિ ખોરવાઈ જતાં, ભારતના સૌથી મોટા ખાનગી બહુ-બંદર સંચાલક અદાણી પૉર્ટ્સ, ભારતીય સરકારની માલિકીની ઑઇલ એન્ડ ગેસ કંપની ઇન્ડિયન ઑઇલ, ભારતની સૌથી મોટી મલ્ટિપ્લેક્સ શ્રૃંખલા જેવા કેટલાક સૌથી મોટા ખેલાડીઓ સહિત વધુ અને વધુ સાહસોએ ‘ભગવાનનું કાર્ય’ પેટા નિયમ લાગુ કરવા નિર્ણય કર્યો છે જેનું અનુસરણ બીજા અનેક કરે તેવી સંભાવના છે.

‘ફૉર્સ મજર’ (Force Majeure) તરીકે પણ જાણીતો ‘ભગવાનનું કાર્ય’ પેટા નિયમ અનેક વાર મોટી કૉર્પોરેટ કંપનીઓ અને વાણિજ્યના ખેલાડીઓ માટે સુરક્ષિત નિર્ગમનનો માર્ગ પૂરવાર થાય છે કારણકે તે તેમને ભાડું, અને ધિરાણ સહિત અન્ય અનેક ચીજોની ચુકવણી જેવી કરારથી બાધ્ય ફરજોમાંથી મુક્તિ આપે છે.

‘ભગવાનનું કાર્ય’ શું છે?

‘ફૉર્સ મજર’ ('Force Majeure') એ એક ફ્રેન્ચ પારિભાષિક શબ્દ છે જેનો અનુવાદ ‘પરમ શક્તિ’ થાય છે જે કરારનો એક પેટા નિયમ છે. તે એક પક્ષકાર (પાર્ટી)ને જ્યારે તેના અંકુશ બહાર હોય ત્યારે કરારમાં વચન અપાયેલી કોઈક ચીજમાંથી મુક્ત કરે છે.

રસપ્રદ રીતે, ભારતમાં કરારનું નિયંત્રણ કરતા ૧૮૭૨ના ભારતીય કરાર અધિનિયમ-માં ‘ફૉર્સ મજર’નો ખાસ સંદર્ભ નથી.

જોકે, અધિનિયમની કલમ ૩૨ (આકસ્મિક કરાર અંગે છે) અને ૫૬ (હતાશાનો સિદ્ધાંત સમાવિષ્ટ છે) સ્પષ્ટ રીતે કાયદાકીય ભાષામાં જોગવાઈ કરે છે કે જ્યારે કુદરતી આપત્તિ જેવું મોટું અકળ ‘ભગવાનનું કૃત્ય’ થાય છે ત્યારે કંપનીઓ તેનો ઉપયોગ પોતાની ફરજ બજાવવાની જવાબદારીમાંથઈ પોતાને રક્ષવા કરી શકે છે. અલબત્ત, પહેલી વાત તો એ છે કે ફૉર્સ મજર બંને પક્ષો વચ્ચેના મૂળભૂત કરારનો ભાગ હોવો જરૂરી છે.

યુદ્ધો, રમખાણો, ક્રાંતિઓ, વિસ્ફોટો, હડતાળો, બંદર ઘેરાબંધી, સરકારનાં પગલાંઓ અથવા પૂર, ધરતીકંપો અને સુનામી જેવી કુદરતી આપત્તિઓ ફૉર્સ મજર ઘટનાઓ હોઈ શકે છે.

તે કઈ રીતે કામ કરે છે?

કોઈ પણ પક્ષકાર જેને એમ લાગે કે તે અસાધારણ સંજોગો હેઠળ તેની કરારની ફરજો બજાવી શકે તેમ નથી તે જો કરારમાં ઉલ્લેખિત હોય તો ‘ભગવાનનું કૃત્ય’ પેટા નિયમ લાગુ કરી શકે છે.

પરંતુ સમજૂતી માટે જવાબદાર વકીલોએ કાળજીપૂર્વક કરાર જોવો જોઈએ અને નક્કી કરવું જોઈએ કે શું આવરી લેવામાં આવ્યું છે અને શું નહીં.

અને, જો અન્ય પક્ષકારને એમ લાગે કે ઉક્ત પેટા નિયમની ઘોષણા બોદા આધાર પર છે, તો તેને પડકારી શકાય છે કારણકે તે ‘ભગવાનનું કૃત્ય’ લાગુ કરવા કરતાં તેમાં ઘણું વધુ છે.

કરારનું અર્થઘટન ઘણી વાર રાજ્ય/દેશના કાયદા દ્વારા થાય છે. કેટલાંક ન્યાયક્ષેત્રોમાં વેપારો એવું દેખાડવા માટે સક્ષમ હોવા જોઈએ કે તેમના કાર્યમાં વિઘ્ન ખરેખર તેમના અંકુશ બહાર છે અને તેઓ સમસ્યાનો ઉકેલ કાઢી શક્યા નથી.

અન્ય ન્યાયક્ષેત્રોમાં, તેમણે એ પણ દર્શાવવું પડે છે કે સમસ્યાનું અનુમાન કરી શકાય તેમ નહોતું- એક ધોરણ જે કોરોના વાઇરસના પ્રકોપે વૈશ્વિક સમસ્યા તરીકે જોર પકડ્યું તે પછી અંતિમ રૂપ દેવાયેલા કરારમાં ફૉર્સ મજરને લાગુ કરવાનું અઘરું બનાવી શકાય છે.

શું કોરોના વાઇરસ રોગચાળાને ‘ભગવાનના કૃત્ય’ તરીકે ઠરાવી શકાય?

‘ભગવાનનું કૃત્ય’નો સમાવેશ કરાવતા કરારમાં ઘણી વાર સ્થિતિઓ અને ઘટનાઓ સ્પષ્ટ રીતે લખાયેલી હોય છે જે કુદરતી આપત્તિઓ, યુદ્ધ અને અકળ સરકારી પગલાંઓ સહિત કાયદાને લાગુ કરવા લાયક ઠરાવે છે. તેમાં કેટલીક વાર મહામારી, રોગચાળો અને પક્ષકારના અંકુશ બહાર હોય તેવી ઘટનાઓ માટે વ્યાપક ‘બધાને સમાવતી’ ભાષાનો સમાવેશ પણ કરે છે.

વિશ્વ આરોગ્ય સંસ્થા (હૂ)એ કૉવિડ-૧૯ને મહામારી તરીકે જાહેર કર્યો છે અને ભારતીય નાણા, પુનઃનિર્માણ ઊર્જા તેમજ માર્ગ પરિવહન મંત્રાલયો આ પ્રકોપને સરકાર દ્વારા પ્રાપ્ત કરવાના કરારમાં ‘કુદરતી આપત્તિ’ હેઠળ મૂકી રહ્યાં છે ત્યારે અનેક માને છે કે પેટા નિયમ લાગુ કરવાની જરૂરિયાતો પૂરી થઈ છે.

ખાસ કરીને રાષ્ટ્રવ્યાપી ઘર-વાસના કારણએ જે અસાધારણ પરિસ્થિતિ પ્રવર્તી રહી છે તેનો વિચાર કરતા તો તેમને આમ લાગે છે.

હકીકતે, ભારતીય રેલવે મંત્રાલયે ૨૭ માર્ચે એક ટ્વીટમાં જાહેર કર્યું હતું કે તે ૨૨ માર્ચ ૨૦૨૦થી ૧૪ એપ્રિલ ૨૦૨૦ના સમયગાળાને ‘ફૉર્સ મજર’ તરીકે જાહેર કરશે જેના દ્વારા અન્યોને પણ આવું જ પગલું લેવા માટેનું કામ સરળ બનાવી દીધું છે.