ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ: ਬੰਗਾਲ ਦੇ ਆਖਰੀ 'ਆਜ਼ਾਦ' ਨਵਾਬ, ਸਿਰਾਜ-ਉਦ-ਦੌਲਾ (ਮਰਹੂਮ ਨਵਾਬ ਅਲੀਵਰਦੀ ਖਾਨ ਦੇ ਪੋਤੇ) ਨੂੰ 2 ਜੁਲਾਈ 1757 ਦੀ ਦੁਪਹਿਰ ਨੂੰ ਜਾਫਰਗੰਜ ਮਹਿਲ ਦੀ ਇੱਕ ਕੋਠੜੀ ਵਿੱਚ ਫਾਂਸੀ ਦੇ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਹੁਗਲੀ ਨਦੀ ਦੇ ਪੂਰਬੀ ਕੰਢੇ 'ਤੇ ਦੋਵੇਂ ਪਾਸੇ ਖਜੂਰ, ਬੋਹੜ ਅਤੇ ਅੰਬ ਦੇ ਦਰੱਖਤਾਂ ਨਾਲ ਘਿਰਿਆ, ਇਹ ਮਹਿਲ ਉਹ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਨੌਜਵਾਨ ਨਵਾਬ ਨੂੰ ਆਖਰੀ ਵਾਰ ਆਪਣੇ ਕਾਤਲ ਮੁਹੰਮਦੀ ਬੇਗ ਨਾਲ ਦੇਖਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਆਪਣੀ ਅੰਤਿਮ ਅਰਦਾਸ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ, ਨਵਾਬ ਨੇ ਆਪਣੇ ਕਾਤਲ ਮੁਹੰਮਦੀ ਬੇਗ 'ਤੇ ਆਖਰੀ ਵਾਰ ਆਪਣੀਆਂ ਥੱਕੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਪਾਈਆਂ। ਜਲਦੀ ਹੀ ਕੁਹਾੜੇ ਨੇ ਆਪਣਾ ਕੰਮ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਇਹ ਅਲੀਵਰਦੀ ਖਾਨ ਦੇ ਜਵਾਈ ਨਵਾਬ ਮੀਰ ਜਾਫਰ ਦੇ ਕਹਿਣ 'ਤੇ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਉਹ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਗੱਦਾਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਪਲਾਸੀ ਦੀ ਲੜਾਈ ਨਾਲ ਜੁੜੀਆਂ ਭਾਰਤੀ ਅਤੇ ਬੰਗਲਾਦੇਸ਼ੀ ਵਿਰੋਧੀ-ਬਸਤੀਵਾਦੀ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਅਠਾਰ੍ਹਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਬੰਗਾਲ ਦੀ ਅਥਾਹ ਖੁਸ਼ਹਾਲੀ ਦੀ ਰੋਸ਼ਨੀ ਵਿੱਚ ਵਧੇਰੇ ਸਮਝਣ ਯੋਗ ਬਣ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ।
ਵਿਲੀਅਮ ਡੈਲਰੀਮਪਲ ਟਿੱਪਣੀ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ '1720 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਤੋਂ ਬੰਗਾਲ ਦਾ ਮਾਲੀਆ 40 ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਵਧਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਮੁਰਸ਼ਿਦਾਬਾਦ ਦੇ ਇੱਕ ਸਿੰਗਲ ਬਾਜ਼ਾਰ ਨੂੰ ਸਾਲਾਨਾ 65,000 ਟਨ ਚੌਲਾਂ ਦਾ ਵਪਾਰ ਕਰਨ ਲਈ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।' ਇਸ ਲਈ ਯੁੱਧ ਦੀ ਦੱਖਣੀ ਏਸ਼ੀਆਈ ਕਲਪਨਾ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਭਿਆਨਕ ਬਸਤੀਵਾਦੀ-ਵਿਰੋਧੀ ਬਦਲੇ ਦੀ ਘਟਨਾ ਦੇ ਦੁਆਲੇ ਘੁੰਮਦੀ ਹੈ। ‘ਦਿ ਬਲੈਕ ਹੋਲ ਆਫ਼ ਕਲਕੱਤਾ’ (20 ਜੂਨ, 1756) ਵਿੱਚ ਇਹ ਇਲਜ਼ਾਮ ਹੈ।
ਬਸਤੀਵਾਦੀ ਅਤੇ ਬਚਾਅ ਦੇ ਖਾਤਿਆਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਫੋਰਟ ਵਿਲੀਅਮ ਵਿਖੇ ਇੱਕ ਕਾਲ ਕੋਠੜੀ ਵਿੱਚ ਲਗਭਗ 120 ਯੂਰਪੀਅਨਾਂ ਦੀ ਮੌਤ ਕਲੋਸਟ੍ਰੋਫੋਬੀਆ ਕਾਰਨ ਹੋਈ ਸੀ, ਜਿੱਥੇ ਸਿਰਾਜ ਦੇ ਆਦਮੀਆਂ ਨੇ ਕਥਿਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਉਸਦੇ ਹੁਕਮਾਂ 'ਤੇ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਪਰ ਹੈਰਾਨ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਸਿਰਾਜ ਦੇ ਆਖਰੀ ਸਾਹਾਂ ਦੌਰਾਨ, ਉਸਨੇ ਅਲੀਵਰਦੀ ਖਾਨ ਦੇ ਭਤੀਜੇ ਅਤੇ ਜਵਾਈ ਹੁਸੈਨ ਕੁਲੀ ਖਾਨ ਦੇ 'ਬਦਲੇ' ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਅੰਤ ਦਾ ਕਾਰਨ ਦੱਸਿਆ। ਹੁਸੈਨ ਸਿਰਾਜ ਦੀ ਵੱਡੀ ਮਾਸੀ ਘਸੇਤੀ ਬੇਗਮ ਦਾ ਸਾਬਕਾ ਪ੍ਰੇਮੀ ਵੀ ਸੀ। 1755 ਵਿੱਚ, ਸਿਰਾਜ ਦੇ ਬੰਦਿਆਂ ਨੇ ਹੁਸੈਨ ਦਾ ਕਤਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਬੇਗਮ ਟਾਲ ਨਹੀਂ ਸਕੀ। ਦੋ ਸਾਲ ਬਾਅਦ ਪਲਾਸੀ ਦੇ ਜੰਗ ਦੇ ਮੈਦਾਨ ਵਿੱਚ ਬੰਗਾਲ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਦੀ ਕਿਸਮਤ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਹੋਣਾ ਸੀ।
23 ਜੂਨ 1757 ਨੂੰ ਪਲਾਸੀ ਦੀ ਲੜਾਈ ਵਿਚ ਰੌਬਰਟ ਕਲਾਈਵ ਦੀ ਫ਼ੌਜ ਨੇ ਹੈਰਾਨੀਜਨਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਬੰਗਾਲ 'ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ, ਜਿਸ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਲਗਭਗ 3,000 (9 ਤੋਪਾਂ, 200 ਟਾਪਰ, 900 ਯੂਰਪੀਅਨ, 2,100 ਸਿਪਾਹੀ)ਸੀ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਬੰਗਾਲ ਦੀ ਫ਼ੌਜ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕੀਤਾ ਜੋ ਕਿ ਵੀਹ ਗੁਣਾ ਮਜ਼ਬੂਤ ਸੀ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਲਗਭਗ 50,000 ਪੈਦਲ, 15,000 ਘੋੜਸਵਾਰ, ਸਿਪਾਹੀ, 300 ਤੋਪਾਂ ਅਤੇ 300 ਹਾਥੀ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ।
ਦਾ ਡਿਸੀਸਿਵ ਬੈਟਲਸ ਆੱਫ ਇੰਡੀਆ(1885) 'ਚ ਜਾਰਜ ਬਰੂਸ ਮੈਲੇਸਨ ਨੇ ਪਲਾਸੀ ਨੂੰ ਸਭ ਤੋਂ ਸ਼ਰਮਨਾਕ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਜਿੱਤ ਦੱਸਿਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਟਿੱਪਣੀ ਕੀਤੀ, 'ਇਹ ਪਲਾਸੀ ਸੀ ਜਿਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਮੱਧ-ਵਰਗੀ ਪੁੱਤਰਾਂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਅਤੇ ਉਦਯੋਗ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਲਈ ਸਭ ਤੋਂ ਵਧੀਆ ਖੇਤਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਜਿਸ ਨੂੰ ਦੁਨੀਆਂ ਨੇ ਕਦੇ ਵੀ ਜਾਣਿਆ ਹੈ... ਜਿਸਦਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹਰ ਸੱਚੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਦੀ ਸੋਚ ਦਾ ਆਧਾਰ ਹੈ।'
ਪਲਾਸੀ ਨੇ ਦੱਖਣੀ ਏਸ਼ੀਆ ਦੀਆਂ ਘਿਨਾਉਣੀਆਂ ਅੰਦਰੂਨੀ ਸਾਜ਼ਿਸ਼ਾਂ ਅਤੇ ਅਸਮਾਨਤਾਵਾਂ ਦਾ ਵੀ ਪਰਦਾਫਾਸ਼ ਕੀਤਾ। ਜਾਰਜ ਅਲਫ੍ਰੇਡ ਹੈਂਟੀ ਨੇ 1894 ਵਿਚ ਲਿਖਿਆ ਸੀ, 'ਜਿਸ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਨਾਖੁਸ਼ ਨੌਜਵਾਨ ਨੂੰ ਕਠੋਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਤਬਾਹੀ ਦੀ ਧਮਕੀ ਦਿੱਤੀ ਗਈ, ਉਹ ਘਿਣਾਉਣੀ ਧੋਖੇਬਾਜ਼ੀ ਜਿਸ ਵਿਚ ਉਸ ਦੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਦੇ ਲੋਕ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੀ ਮਿਲੀਭੁਗਤ ਨਾਲ ਦਿਖਾਈ ਦਿੱਤੇ, ਅਤੇ ਅਖਿਰ 'ਚ ਬੇਰਹਿਮ ਕਤਲ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਮੀਰ ਜਾਫੀਅਰ ਨੂੰ ਕਰਨ ਦੀ ਇਜਾਜ਼ਤ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ, ਜਿਸ ਨੇ ਪੂਰੇ ਲੈਣ-ਦੇਣ ਨੂੰ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਹਨੇਰਾ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ।'
ਹਾਲ ਹੀ ਵਿੱਚ ਮਨੂ ਪਿੱਲਈ ਨੇ ਪਲਾਸੀ ਨੂੰ 'ਅਧੁਨਿਕ ਭਾਰਤ ਦੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਦੇਣ ਵਾਲੀ ਜੰਗ' ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਵਰਣਨ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਉਸ ਯੁੱਧ ਦੀਆਂ ਕਥਾਵਾਂ, ਜੋ ਬੰਗਾਲ, ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਬੰਗਲਾਦੇਸ਼ ਤੋਂ ਉਭਰਦੀਆਂ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਹਨ, ਮਹਾਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਵਿਰੋਧੀ ਤ੍ਰਾਸਦੀਆਂ ਦਾ ਮੁੱਖ ਹਿੱਸਾ ਆਪਣੇ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹਾਂਕਾਵਿ ਅਤੇ ਭਿਆਨਕ ਰੂਪ ਵਿਚ ਬਣ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ; ਇਹ ਮਾਰਕੇਜ਼ ਨੂੰ ਮੌਤ ਦੀ ਭਵਿੱਖਬਾਣੀ ਦਾ ਇੱਕ ਹੋਰ ਇਤਿਹਾਸ ਲਿਖਣ ਲਈ ਵੀ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ।
ਕੋਈ ਵੀ ਉਸ ਸੂਚੀ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਡਰਾਉਣੀ ਫਰਾਂਸਿਸ ਫੋਰਡ ਕੋਪੋਲਾ 'ਪਰਿਵਾਰਕ' ਗਾਥਾ ਵੀ ਜੋੜ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਕਿਉਂਕਿ, ਪਲਾਸੀ ਆਧੁਨਿਕ ਰਿਕਾਰਡ ਕੀਤੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਦੱਖਣੀ ਏਸ਼ਿਆਈ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਆਪਣੇ ਹੀ ਕਲਪਿਤ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੀ ਭਲਾਈ ਨੂੰ ਨਜ਼ਰਅੰਦਾਜ਼ ਕਰਨ ਲਈ ਮੈਕਿਆਵੇਲੀਅਨ ਹਿੱਤਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਾਸਨ ਦੀ ਵਾਗਡੋਰ ਸੌਂਪਣ ਲਈ ਸਭ ਤੋਂ ਭਿਆਨਕ ਉਦਾਹਰਣਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ।
ਹਾਲ ਹੀ ਵਿੱਚ ਸੁਦੀਪ ਚੱਕਰਵਰਤੀ ਅਤੇ ਬ੍ਰਿਜੇਨ ਕੇ ਦੁਆਰਾ ਇੱਕ ਉਪਨਾਮ ਕਿਤਾਬ (2020) ਗੁਪਤਾ ਦੇ ਕਲਾਸਿਕ, ਸਿਰਾਜ-ਉਦ-ਦੌਲਾ (1966; 2020) ਦੇ ਮੁੜ ਛਾਪੇ ਗਏ ਸੰਸਕਰਨ ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਪਲਾਸੀ ਦੀ ਲੜਾਈ ਇੱਕ ਅਤਿਕਥਨੀ ਵਾਲੀ ਗਾਥਾ ਜਾਪਦੀ ਹੈ। ਸਿਰਾਜ ਦੀ ਹਾਰ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਈਸਟ ਇੰਡੀਆ ਕੰਪਨੀ ਨੂੰ ਲਗਭਗ 23 ਮਿਲੀਅਨ ਰੁਪਏ (2.3 ਕਰੋੜ) ਦੀ ਰਕਮ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਨਕਦ ਤੋਹਫ਼ੇ ਵਜੋਂ ਲਗਭਗ 6 ਮਿਲੀਅਨ (60 ਲੱਖ) ਰੁਪਏ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਏ, ਅਤੇ ਕਲਾਈਵ ਨੂੰ ਖੁਦ 300,000 ਰੁਪਏ ਦੀ ਜਾਇਦਾਦ ਮਿਲੀ।
ਪੰਦਰਾਂ ਸਾਲਾਂ ਬਾਅਦ, ਇਸ ਰਕਮ ਅਤੇ ਜਿੱਤ ਤੋਂ ਉਸ ਦੀਆਂ ਹੋਰ ਪ੍ਰਾਪਤੀਆਂ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸੰਸਦੀ ਕਮੇਟੀ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਇਹ ਕਹਿਣ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਿਆ, 'ਸ਼੍ਰੀਮਾਨ, ਮੈਂ ਇਸ ਸਮੇਂ ਆਪਣੇ ਸੰਜਮ ਤੋਂ ਹੈਰਾਨ ਹਾਂ।'
1757 ਅਤੇ 1765 ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਕੰਪਨੀ ਦੇ ਕਾਰਕਾਂ ਨੇ 20 ਮਿਲੀਅਨ (ਦੋ ਕਰੋੜ) ਰੁਪਏ ਤੋਂ ਵੱਧ ਦਾ ਮੁਨਾਫਾ ਕਮਾਉਣ ਲਈ ਬੰਗਾਲ ਦੀ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਅਸਥਿਰਤਾ ਦਾ ਫਾਇਦਾ ਉਠਾਇਆ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਕੰਪਨੀ 100 ਮਿਲੀਅਨ (10 ਕਰੋੜ) ਰੁਪਏ ਤੋਂ ਵੱਧ ਅਮੀਰ ਬਣ ਗਈ, ਬੰਗਾਲ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਨਿਵੇਸ਼ ਨਹੀਂ ਟਕਸਾਲ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਅਤੇ ਸਰਾਫਾ ਦਰਾਮਦ ਵਿੱਚ ਕਟੌਤੀ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ - ਜੋ ਬੰਗਾਲ ਵਿੱਚ ਲੜਾਈ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ 70 ਮਿਲੀਅਨ (ਸੱਤ ਕਰੋੜ) ਤੋਂ ਵੱਧ ਸੀ।
ਬਾਰੂਦ ਦੀ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸਮੱਗਰੀ, ਸਾਲਟਪੀਟਰ 'ਤੇ ਏਕਾਧਿਕਾਰ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਅਤੇ ਇਸਦੇ ਵਪਾਰ 'ਤੇ 300,000 ਰੁਪਏ ਦੇ ਸਾਲਾਨਾ ਮੁਨਾਫੇ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਅਗਲੇ ਦਹਾਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਡੱਚ ਅਤੇ ਫਰਾਂਸੀਸੀ ਉੱਤੇ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਦੇ ਦਬਦਬੇ ਵਿੱਚ ਇਸਦੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਭੂਮਿਕਾ ਲੜਾਈ ਦਾ ਇੱਕ ਹੋਰ ਸਿੱਧਾ ਨਤੀਜਾ ਸੀ।
ਆਖਿਰਕਾਰ ਸਿਰਾਜ ਨੂੰ ਉਸਦੇ ਚਾਚੇ ਮੀਰ ਜਾਫਰ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਅਤੇ ਜਾਫਰ ਨੂੰ ਉਸ ਦੇ ਜਵਾਈ ਮੀਰ ਕਾਸਿਮ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਖੜਾ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਕੰਪਨੀ ਦੀ ਕੁਸ਼ਲਤਾ ਨੇ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਸ਼ਾਹ ਆਲਮ ਦੂਜੇ, ਅਵਧ ਦੇ ਸ਼ੁਜਾ-ਉਦ-ਦੌਲਾ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਮਰਾਠਿਆਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਰਣਨੀਤਕ ਜਿੱਤਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਲੜੀ ਵੱਲ ਅਗਵਾਈ ਕੀਤੀ। ਜੋ, (ਅਠਾਰ੍ਹਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਅਬਦਾਲੀ ਦੀਆਂ ਅਗਾਂਹ ਵਧਦੀਆਂ ਫ਼ੌਜਾਂ ਨੂੰ ਭਜਾਉਣ ਲਈ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਸਨ)।
1765 ਵਿੱਚ ਕੰਪਨੀ ਨੂੰ ਬੰਗਾਲ ਦੇ ਰਲੇਵੇਂ ਨੇ ਸੂਬੇ ਨੂੰ ਆਰਥਿਕ ਅਤੇ ਫੌਜੀ ਫਾਇਦੇ ਦੇ ਲਿਹਾਜ਼ ਨਾਲ ਅਲੱਗ-ਥਲੱਗ ਕਰ ਦਿੱਤਾ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਇਹ ਬਸਤੀੀਕਰਨ ਦੇ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟ ਲਈ ਸੰਪੂਰਨ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਸਥਾਨ ਬਣ ਗਿਆ।
ਪਲਾਸੀ ਦੀ ਲੜਾਈ ਸੱਤ ਸਾਲਾਂ (1756-1763) ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਹੋਈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਯੂਰਪੀਅਨ ਸ਼ਕਤੀਆਂ, ਸਭ ਤੋਂ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਤੌਰ 'ਤੇ ਫਰਾਂਸੀਸੀ ਅਤੇ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਕਰਨਾਟਕ ਅਤੇ ਬੰਗਾਲ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਭਾਰਤੀ ਸੰਘਰਸ਼ਾਂ ਤੱਕ ਵਧਾ ਦਿੱਤਾ।
ਜਾਦੂਨਾਥ ਸਰਕਾਰ ਵਰਗੇ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦੀ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰਾਂ ਲਈ, ਪਲਾਸੀ ਵਿਖੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਦੀ ਜਿੱਤ ਨੇ ਬੰਗਾਲ ਦੇ 'ਪੁਨਰਜਾਗਰਣ' ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਨੂੰ ਦਰਸਾਇਆ - ਇਹ ਵਿਚਾਰ ਰਬਿੰਦਰਨਾਥ ਟੈਗੋਰ ਦੇ ਉਦਯੋਗਪਤੀ ਪੂਰਵਜ ਦਵਾਰਕਾਨਾਥ ਟੈਗੋਰ ਦੁਆਰਾ ਵੀ ਸਾਂਝਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਰੁਦਰਾਂਸ਼ੂ ਮੁਖਰਜੀ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਸਾਮਰਾਜੀ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰੀ ਨੇ 'ਸਿਰਾਜ-ਉਦ-ਦੌਲਾ ਨੂੰ ਇਕ ਲਾਪਰਵਾਹ ਖਲਨਾਇਕ ਵਜੋਂ ਦਰਸਾਇਆ ਹੈ ਜਿਸ ਨੇ ਬੇਸਮਝ ਲੁੱਟ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕੀਤਾ ਸੀ।
ਜਗਤ ਸੇਠਾਂ (ਉਰਫ਼ ਭਾਰਤ ਦੇ ਰੋਥਸਚਾਈਲਡਜ਼), ਓਮੀਚੰਦ ਵਰਗੇ ਖੱਤਰੀ ਸਿੱਖ ਵਪਾਰੀਆਂ ਅਤੇ ਮੀਰ ਜਾਫ਼ਰ ਅਤੇ ਮੀਰ ਕਾਸਿਮ ਵਰਗੇ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਆਦਮੀਆਂ ਨਾਲ ਕਲਾਈਵ ਦੀਆਂ ਸਾਜ਼ਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਨਾਇਕਾਂ ਅਤੇ ਖਲਨਾਇਕਾਂ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਵਜੋਂ ਗਲਤ ਸਮਝਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਅਤੇ ਅਜਿਹੀ ਵਿਆਖਿਆ ਦੋ ਬਹੁਤ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨੂੰ ਬਾਹਰ ਕੱਢ ਸਕਦੀ ਹੈ।
ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਘਸੇਟੀ ਬੇਗਮ ਸੀ ਅਤੇ ਮੁਰਸ਼ਿਦਾਬਾਦ ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਵਿਚ ਉਸ ਕੋਲ ਕਾਫ਼ੀ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਸਨ। ਜੇਕਰ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਜਵਾਬਦੇਹੀ ਦੇ ਤਰਕ ਨੂੰ ਸਿਰਾਜ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਸਾਰੀ ਸਾਜ਼ਿਸ਼ 'ਤੇ ਲਾਗੂ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ, ਤਾਂ ਮੀਰ ਜਾਫ਼ਰ ਕੋਲ ਸਭ ਤੋਂ ਮਜ਼ਬੂਤ ਏਜੰਸੀ ਨਹੀਂ ਸੀ।
ਇਸ ਦੀ ਬਜਾਇ, ਪ੍ਰਤੀ ਵਿਅਕਤੀ ਵਧੇਰੇ ਏਜੰਸੀ ਜਗਤ ਸੇਠਾਂ ਅਤੇ ਘਸੇਟੀ ਬੇਗਮਾਂ ਦੁਆਰਾ ਜਾਂ ਘੱਟੋ-ਘੱਟ ਸਾਂਝੀ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇਗੀ। ਜਾਫਰ ਨੂੰ ਸਿਰਾਜ ਦੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸਘਾਤ ਲਈ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਠਹਿਰਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਉਸ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਨੇੜੇ ਸੀ ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਸਾਜ਼ਿਸ਼ਕਾਰਾਂ ਦੇ ਉਲਟ, ਉਸ ਨੂੰ ਪਲਾਸੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕੰਪਨੀ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਪ੍ਰਾਪਤ ਸੀ।
ਘਸੇਟੀ ਬੇਗਮ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪ੍ਰੇਮੀ ਦੀ ਮੌਤ ਦਾ ਬਦਲਾ ਲੈਣ ਦਾ ਬੀੜਾ ਚੁੱਕਿਆ। ਉਸ ਨੇ ਮੀਰ ਜਾਫਰ ਨੂੰ ਭੜਕਾਉਣ ਵਿਚ ਅਹਿਮ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ। ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਜੰਗ ਦੇ ਮੈਦਾਨ ਵਿੱਚ ਲੜ ਨਹੀਂ ਸਕਦੀ ਸੀ, ਇਸ ਲਈ ਉਸਨੇ ਜਾਫਰ ਨੂੰ ਇੱਕ ਕਠਪੁਤਲੀ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਵਰਤਿਆ, ਫਰਾਂਸ ਨਾਲ ਗੱਠਜੋੜ ਬਣਾਉਣ ਦੀਆਂ ਸਿਰਾਜ ਦੀਆਂ ਯੋਜਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਨਾਕਾਮ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਅੰਤ ਵਿੱਚ, ਕਲਾਈਵ ਨੂੰ ਬੰਗਾਲ ਫੌਜ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਅੱਗੇ ਵਧਣ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕੀਤੀ।
ਦੂਸਰੇ ਅਰਮੀਨੀਆਈ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਬਲੈਕ ਹੋਲ ਦੀ ਘਟਨਾ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਨੂੰ ਮੁੜ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਅਤੇ ਇਕਜੁੱਟ ਹੋਣ ਵਿਚ ਮਦਦ ਕੀਤੀ। ਇੱਕ ਵਪਾਰਕ ਭਾਈਚਾਰਾ ਹੋਣ ਕਰਕੇ, ਉਹ ਫ਼ਾਰਸ ਵਿੱਚ ਅਤਿਆਚਾਰਾਂ ਤੋਂ ਭੱਜ ਗਏ ਅਤੇ 16ਵੀਂ ਸਦੀ ਤੋਂ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਸੂਰਤ ਅਤੇ ਮੁਰਸ਼ਿਦਾਬਾਦ ਵਿੱਚ ਵੱਸਣ ਲੱਗੇ। ਬੰਗਾਲ ਦੇ ਆਰਮੀਨੀਆਈ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਲਈ ਖੁਫੀਆ ਜਾਣਕਾਰੀ ਇਕੱਠੀ ਕਰਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਫੌਜਾਂ ਨੂੰ ਰਾਸ਼ਨ ਅਤੇ ਗਾਰਿਸਨਾਂ ਦੀ ਸਪਲਾਈ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ।
ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਉਹ ਵਪਾਰੀ ਅਤੇ ਸ਼ਾਹੂਕਾਰ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਸਥਾਨਕ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਤੋਂ ਵੀ ਜਾਣੂ ਸੀ। ਇਸਨੇ ਉਸਨੂੰ ਮੁਰਸ਼ਿਦਾਬਾਦ ਦੇ ਦਰਬਾਰੀਆਂ ਅਤੇ ਕਮਾਂਡਰ ਜਾਫਰ ਨੂੰ ਇਹ ਯਕੀਨ ਦਿਵਾਉਣ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕੀਤੀ ਕਿ ਲਹਿਰ ਸਿਰਾਜ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਸੀ ਅਤੇ ਰਾਜਵੰਸ਼ ਨੂੰ ਇੱਕ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਬਗਾਵਤ ਲਈ ਚਿੰਨ੍ਹਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।
ਕਲਾਈਵ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਬੰਗਾਲ ਦੇ ਇੱਕ ਵਪਾਰੀ ਖ਼ੋਜਾ ਵਾਜਿਦ ਨੂੰ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਫ਼ਰਾਂਸੀਸੀ ਪ੍ਰਤੀ ਬੇਵਫ਼ਾਈ ਦੇ ਸ਼ੱਕ ਵਿੱਚ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਅਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਕੰਪਨੀ ਦਾ ਸਹਿਯੋਗੀ ਖੋਜਾ ਪੈਟਰਸ ਅਰਤੁਨ, ਮੀਰ ਕਾਸਿਮ ਦੇ ਉੱਤਰਾਧਿਕਾਰੀ ਵਜੋਂ ਬੰਗਾਲ ਦਾ ਨਵਾਬ ਬਣ ਸਕਦਾ ਸੀ, ਪਰ 1763 ਵਿਚ ਉਸ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਤਰਕ ਹੈ ਕਿ ਮੀਰ ਜਾਫ਼ਰ ਦਾ ਨਾਂ ਗੱਦਾਰ ਦਾ ਸਮਾਨਾਰਥੀ ਕਿਉਂ ਬਣ ਗਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਵਿਸ਼ਾ ਬਿਨਾਂ ਸ਼ੱਕ ਪਲਾਸੀ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਦਾ ਆਧਾਰ ਹੈ। ਉਂਜ, ਓਮੀਚੰਦ, ਜਗਤ ਸੇਠ, ਘਸੇਟੀ ਬੇਗਮ ਅਤੇ ਅਰਮੀਨੀਅਨਾਂ ਦੀਆਂ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਭੂਮਿਕਾਵਾਂ ਬਾਰੇ ਵੀ ਚਰਚਾ ਕੀਤੀ ਜਾਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ।
(ਅਰੂਪ ਕੇ. ਚੈਟਰਜੀ, ਓ.ਪੀ. ਜਿੰਦਲ ਗਲੋਬਲ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਹਨ। ਉਹ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਰਸਾਲੇ ਕੋਲਡਨੂਨ: ਇੰਟਰਨੈਸ਼ਨਲ ਜਰਨਲ ਆਫ਼ ਟਰੈਵਲ ਰਾਈਟਿੰਗ ਐਂਡ ਟ੍ਰੈਵਲਿੰਗ ਕਲਚਰਜ਼ (2011-2018) ਦੇ ਸੰਸਥਾਪਕ ਸੰਪਾਦਕ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਦ ਗ੍ਰੇਟ ਇੰਡੀਅਨ ਰੇਲਵੇਜ਼, (2019), ਇੰਡੀਅਨ ਇੰਨ ਲੰਡਨ: ਫਾਰਮ ਦਾ ਬਰਥ ਆੱਫ ਦ ਈਸਟ ਇੰਡੀਆ ਕੰਪਨੀ ਟੂ ਇੰਡੀਪੇਂਡੇਟ ਇੰਡੀਆ(2021), ਅਤੇ ਐਡਮਜ਼ ਬ੍ਰਿਜ (2024) ਵਰਗੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਲਿਖੀਆਂ ਹਨ।)
- ਤੀਸਤਾ ਨਦੀ ਮੈਨੇਜਮੈਂਟ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟ, ਜਾਣੋ ਕਿਉਂ ਭਾਰਤ ਅਧਿਐਨ ਕਰਨ ਲਈ ਬੰਗਲਾਦੇਸ਼ ਭੇਜੇਗਾ ਤਕਨੀਕੀ ਟੀਮ? - Sheikh Hasina India Visit
- ਦੁਨੀਆਂ ਦੇ ਦੂਜੇ ਸਮੂਹਾਂ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਜੀ-7 ਕਿੰਨਾ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਹੈ? ਭਾਰਤ ਲਈ ਕਿੰਨਾ ਲਾਹੇਵੰਦ ? - G7 Summit for India
- ਭਾਰਤ ਦੀ ਨਵੀਂ ਗਠਜੋੜ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਹੈ ਮੌਕੇ ਅਤੇ ਕਈ ਚੁਣੌਤੀਆਂ, 2047 ਤੱਕ ਵਿਕਸਤ ਭਾਰਤ ਦਾ ਟੀਚਾ - New Coalition Govt Challenges
