हैदराबाद : भारतात भुईमुगाची (groundnut crop) शेती मोठ्या प्रमाणात केली जाते. याला आपण शेंगदानं (Peanuts) देखील म्हणतो. शतकानुशतकं भारतात मुख्य पीक म्हणून याकडं पाहिलं जातं. तुम्ही प्रत्येक पीकाला जिथं फुल लागतात, तिथंच फळ देखील लागल्याचं पाहिलं असेल. मात्र, त्याला भुईमुग अपवाद आहे. कारण या पिकाला फुल वरती लागतात, मात्र, त्याचं फळ जमीत येतं. परंतु तुम्ही कधीही हा विचार केला आहे का? भुईमुगाच्या शेंगा जमिनीखाली का वाढतात? आज आपण या मागचं विज्ञान समजून घेूऊया...
भूमिगत वाढीमागील कारणं : भुईमुग हे पीक मूळचं दक्षिण अमेरिकेतील आहे. हजारो वर्षांपासून त्याचा मानव उपभोग घेतोय. त्यामध्ये प्रथिने, अनेक जीवनसत्त्वे आणि खनिजे भरपूर प्रमाणात असतात. भारतीय कृषी संशोधन संस्थेतील प्रख्यात कृषी शास्त्रज्ञ डॉ. राजीव कुमार यांच्या मते, "भुईमूगाच्या शेंग्या अनेक घटकांमुळं जमिनीखाली विकसित होतात."
1. ओलावा टिकवून ठेवणे : भूगर्भातील शेंगाची आर्द्रता टिकवून राहते. चांगल्या शेंगांचा विकास होण्यासाठी आर्द्रता म्हत्वाची असते. त्यामुळं पिकाच दुष्काळापासून संरक्षण देखील होतं.
2. तापमान : मातीत स्थिर तापमान असतं, ज्यामुळं शेंगांच्या वाढीसाठी पोषण वातावरण तयार होतं.
3. भक्षकांपासून संरक्षण : शेंगा जमिनीखाली येत असल्यामुळं कीटक आणि रोगांपासून सुरक्षित राहतात.
4. पोषक द्रव्यं : शेंगदाण्यामध्ये विशिष्ट मुळं असतात, जी मातीतील पोषक द्रव्ये शोषून घेतात. त्यामुळं शोंगाच्या निरोगी वाढीस प्रोत्साहन मिळतं.
बोटॅनिकल स्पष्टीकरण : भुईमुगाचं रोप फुलांच्या देठांची वरती निर्मिती करतं. हे देठ परागणानंतर खालच्या दिशेनं वाकवलं जातं. त्यामुळं शेंगा जमिनीखाली विकसित होतात. "पेगिंग" नावाची ही प्रक्रिया पिकाला मातीशी जोडून घेते.
कृषी महत्त्व : भुईमुगातून आपल्याला प्रथिनेयुक्त तेल मिळतं. हे तेल आरोग्यासाठी खूप चांगलं असतं. पिकाच्या वाढीची पद्धत समजून घेतल्यानं शेतकऱ्यांना लागवडीची पद्धत अनुकूल बनवण्यास मदत करते. "भूमिगत वाढीचं महत्त्व ओळखून, शेतकरी योग्य कृषी तंत्रांचा अवलंब करू शकतात, जसं की योग्य माती तयार करणं, सिंचन व्यवस्थापन," इत्यादीचा यात समावेश होतो.
भुईमुगाच्या शेंगांची भूगर्भातील वाढ पिकाच्या उत्क्रांतीचं एक आकर्षक उदाहरण आहे. या अनोख्या घटनेमागील विज्ञानाचं आकलन करून, आम्ही वनस्पती जीवशास्त्राच्या गुंतागुंतीचं अधिक चांगल्या प्रकारे विश्लेषन करू शकतो. त्यामुळं आपण कृषी पद्धतीत सुधारणा करून पिकाची उत्पादन क्षमता वाढवू शकतो.
का वाढतात जमिनीखाली भुईमूगाच्या शेंगा? :
- भुईमूगाच्या शेंगा जमिनीखाली वाढतात. कारण अंडाशयाचं देठ, ज्याला पेग म्हणतात, ते लांबतं आणि अंडाशय खाली ढकलतं.
- पिकाला फुलं लागल्यानंतर अंडाशयाचं देठ लांब होतं. तसंच ते खाली वाकतं. पेग फलित बीजांड जमिनीत खाली वाहून नेतं. त्यामुळं भुईमुगाच्या शेंगा जमिनीखाली विकसित होतात.
- या प्रक्रियेला जिओकार्पी म्हणून ओळखलं जातं. जर पेग (अंडाशय) जमिनीत खाली गेलं नाही तर शेंगा विकसित होत नाहीत.
संदर्भ:
1. भारतीय कृषी संशोधन संस्था (IARI). (२०२०). भुईमूग उत्पादन तंत्रज्ञान.
2. अन्न आणि कृषी संघटना (FAO). (2017). भुईमूग उत्पादन आणि व्यापार.
3. जर्नल ऑफ ॲग्रिकल्चरल सायन्स, केंब्रिज युनिव्हर्सिटी प्रेस. (२०१९). भुईमूगातील जिओकार्पी: एक पुनरावलोकन.
- Boote, K.J. (1982). Growth Stages of Peanut (Arachis hypogaea L.). Peanut Science, 9: 34-40. Provides a detailed description of peanut growth stages.
- Craufurd, P.Q., Prasad, P.V.V., Waliyar, F. and Taheri, A. (2006). Drought, Pod Yield, Pre-harvest Aspergillus Infection and Aflatoxin Contamination on Peanut in Niger. Field Crops Research, 98: 20-29. Drought increases Aspergillus infection and causes aflatoxin contamination in groundnut.
- FAO (2007). Agricultural crop production statistics, available at www.fao.org/faostat. Food and Agricultural Organization, Rome, Italy. Searchable database for crop production statistics of different countries.
- Gibbons, R.W., Buntings, A.H. and Smartt, J. (1972). The Classification of Varieties of Groundnut (Arachis hypogaea L.). Euphytica, 21: 78-85. Provides details of spread and classification of groundnut types.
- Holbrook, C.C. and Stalker, H.T. (2003). Peanut Breeding and Genetic Resources. Plant Breeding Reviews, 22: 297-356. Provides details on peanut botany, genetics, breeding, and genetic resources.
