हैदराबाद : भारतीय स्वातंत्र्याच्या लढ्याला स्पष्टपणे फलित करणारा एखादा अचूक क्षण असेल तर तो म्हणजे 13 एप्रिल 1919 रोजी झालेला जालियनवाला बाग हत्याकांड. अन्यथा ब्रिटिशांपासून स्वातंत्र्यासाठी अहिंसक लढ्याच्या एका घटनेत बरेच रक्त सांडले गेले. ब्रिटिश आणि रक्ताने माखलेले माती आणि गोळ्यांनी माखलेल्या भिंतींनी चळवळीचे नेतृत्व करणाऱ्या नेत्यांच्या विवेकबुद्धीला धक्का दिला. या गोळीबारात शेकडो भारतीयांना आपला जीव गमवावा लागला. स्वातंत्र्याच्या या 75व्या वर्षात, ब्रिटीशांच्या हुकूमशाहीने मारल्या गेलेल्या निष्पाप लोकांचे स्मरण करुन जालियनवाला बाग हत्याकांड कसे व का घडले हे जाणून घेऊया.
पहिले महायुद्ध सुरू झाले: 1913ची गदर चळवळ आणि 1914 ची कोमागाटा मारू घटना यांनी पंजाबमधील लोकांमध्ये क्रांतीची लाट उसळली होती. 1914 मध्ये पहिले महायुद्ध सुरू झाले तेव्हा अनेक भारतीय सैनिकांना युरोपियन थिएटरमध्ये लढण्यासाठी एन्क्रिप्ट केले गेले. महान युद्धात लढणाऱ्या ब्रिटिश सैन्यातील 1.95 लाख भारतीय सैनिकांपैकी 1 लाख 10 हजार हे पंजाबचे होते.
रौलेट कायदा - पहिल्यांदाच देशातून बाहेर पडून युरोपला गेलेल्या या सैनिकांमध्ये राष्ट्रवाद आणि देशभक्ती उद्यास येत होती. त्यांनी जग पाहिले आहे आणि देश म्हणजे काय हे त्यांना कळले आहे? जर या सैनिकांनी उठाव केला तर त्यांच्यावर नियंत्रण ठेवणे कठीण होईल, अशी भीती इंग्रजांना होती. त्यांना रोखण्यासाठी सरकारकडे कोणतेही कठोर कायदे नव्हते. पंजाबमधील बदलते वातावरण पाहता इंग्रज नवीन कायद्याचा विचार करत होते आणि यातून रौलेट कायदा उद्यास आला. चर्चेच्या टप्प्यावरही कायद्याच्या विरोधात निदर्शने झाली. स्थानिक पत्रकारांनी त्यावर तपशीलवार चर्चा करण्यास सुरुवात केली आणि कठोर कायद्याच्या विरोधात निदर्शने मोठ्या प्रमाणावर झाली. पंजाबमध्येही अनेक ठिकाणी निदर्शने झाली. अमृतसरमध्येही नियोजित निदर्शने सुरू होती. सर्व विरोध असूनही, 18 मार्च 1919 रोजी रौलेट कायदा मंजूर करण्यात आला.
जालियनवाला बाग हत्याकांड होण्यापूर्वी - जालियनवाला बाग हत्याकांडाच्या एक दिवस आधी जनरल रेजिनाल्ड डायरेने आपल्या संपूर्ण सैन्यदलासह अमृतसरमध्ये मोर्चा काढला आणि कर्फ्यूची घोषणा केली. दुर्दैवाने, बहुतेक स्थानिक रहिवाशांना कर्फ्यूबद्दल माहिती देखील नव्हती. कर्फ्यूची माहिती नसल्याने जालियनवाला बाग येथे सभेसाठी लोक जमले. याशिवाय वैशाखीच्या दिवशी दूरदूरवरून आलेली मंडळी श्री हरमंदिर साहिब येथे श्रद्धांजली अर्पण करण्यासाठी पोहोचली होती. गोविंदगड पशुमेळ्यात सहभागी होण्यासाठी येणारे व्यापारीही तेथे उपस्थित होते.
...आणि जालियनवाला बाग हत्याकांड झाले - जेव्हा जालियनवाला बागेत निषेध सभेची तयारी सुरू होती आणि मायक्रोफोन्स लावले होते, तेव्हा या निरागस लोकांना वाटले की काहीतरी घटना घडणार आहे. दुपारी 4 ते 4:30 वाजता होणारी सभा प्रचंड गर्दी लक्षात घेऊन दुपारी 3 वाजता सुरू झाली. हे सर्व असताना, डायरला जमिनीवर पोस्ट केलेल्या लोकांकडून प्रत्येक अपडेट मिळत होते. साधारण 5 ते 5:15 च्या सुमारास जनरल डायर 25 सैनिकांच्या 4 तुकड्यांसह जालियनवाला बागला पोहोचले. गोरखा रेजिमेंट आणि अफगाण रेजिमेंटच्या ५० सैनिकांसह जनरल डायरने बागेत प्रवेश केला आणि लगेच गोळी घालण्याचे आदेश दिले. सायंकाळी 5.30 वाजता नेमका गोळीबार सुरू झाला.
अनेकांचा मृत्यू झाला - मृत आणि जखमींना पाहून लोकांनी तेथून पळ काढण्याचा प्रयत्न केल्याने चेंगराचेंगरी सुरू झाली. येथील आत असलेली विहीर मृतदेहांनी भरलेली होती. सुरुवातीला मैदानात उपस्थित असलेल्या 5000 लोकांपैकी 200 लोक मारले गेले. तसेच 291 लोक मारले गेले त्यापैकी 211 अमृतसर शहरातील होते. जालियनवाला हत्याकांडानंतर पुर्ण देश हा दुखाच्या सागरात बुडाला होता.
