- કોવિડ19ની મનોવ્યાપી અસરો સામે નવા વિચારો
- શિક્ષણક્ષેત્રના વિક્ષેપ સામે ટેકનોલોજીનો યોગ્ય ઉપયોગનું આશા કિરણ
- ઓનલાઈન શિક્ષણના વ્યાપ વચ્ચે શિક્ષકો માટે ટકી રહેવાનો પડકાર
હૈદરાબાદ : કોવિડ -19 મહામારીએ અન્ય ક્ષેત્રોની સાથે શિક્ષણ ક્ષેત્રને જબરદસ્ત રીતે અસર કરી છે. યુનેસ્કોના અહેવાલ મુજબ આ રોગચાળાએ વૈશ્વિક સ્તરે દસમાંથી નવ (87 ટકા) વિદ્યાર્થીઓના અભ્યાસમાં વિક્ષેપ પાડ્યો છે. એક અંદાજ મુજબ શૈક્ષણિક સંસ્થાઓ બંધ થવાને કારણે 154 કરોડથી વધુ વિદ્યાર્થીઓ ખરાબ રીતે પ્રભાવિત થયા છે. આને કારણે છોકરીઓને સૌથી વધુ તકલીફ પડશે કારણ કે તેનાથી તેમનો ડ્રોપ આઉટ રેટ વધશે. ભારતમાં સર્જાયેલા આર્થિક અને સામાજિક પરિણામોને કારણે 32 કરોડથી વધુ વિદ્યાર્થીઓ પ્રભાવિત થયા છે. આ પડકારજનક સમયમાં, ઓનલાઈન શિક્ષણ તરીકે ઓળખાતા રિમોટ ઈ-લર્નિંગ શૈક્ષણિક વર્ષમાં ટકી રહેવા માટે ઘણી શૈક્ષણિક સંસ્થાઓ માટે આશાના કિરણ તરીકે આવ્યું છે.
કેન્દ્ર અને રાજ્ય સરકારો અને શાળાઓથી યુનિવર્સિટીઓ સુધીની તમામ શૈક્ષણિક સંસ્થાઓ સીબીએસઈ, યુજીસી અને એઆઈસીટીઈ જેવી ટોચની નિયમનકારી સંસ્થાઓ દ્વારા શિક્ષણના ઓનલાઈન મોડને લગતી સલાહ અપનાવીને નવા શૈક્ષણિક સત્રને પૂરજોશમાં શરૂ કરવાનો પ્રયાસ કરી રહી છે. તેમ છતાં કટોકટીની પરિસ્થિતિએ સમાજના તમામ વર્ગોમાં ઓનલાઇન શિક્ષણની વ્યવહારિકતા અને તે કેટલું અસરકારક છે તે અંગે ચર્ચા ઊભી કરી છે કારણ કે તે દરેક વિદ્યાર્થીઓ, વાલીઓ, શિક્ષકો અને નાગરિકો તરીકે અસર કરે છે.
દંતકથા અને વાસ્તવિકતા
ન્યૂનતમ ખર્ચ સાથે ભૌગોલિક સીમાઓ પર મોટી સંખ્યામાં વિદ્યાર્થીઓ સુધી પહોંચવાના સંદર્ભમાં ઇ-લર્નિંગના ચોક્કસ ફાયદા હોવા છતાં, શિક્ષણની આ પદ્ધતિ હજુ પણ કેટલીક દંતકથાઓ અથવા ખોટી માન્યતાઓથી પીડાય છે. લોકડાઉનના પ્રારંભિક તબક્કા દરમિયાન ઘણાં શિક્ષકો અને વિદ્યાર્થીઓને લાગ્યું કે ઓનલાઈન શિક્ષણ માત્ર કામચલાઉ સુધારો હશે અને જ્યારે સામાન્ય સ્થિતિ પરત આવશે, ત્યારે પરંપરાગત વર્ગખંડમાં રૂબરૂ વાતચીત દ્વારા શીખવાનું ફરી શરૂ કરવામાં વધુ સમય લાગશે નહીં. વાસ્તવિકતા એ છે કે ઈ-એજ્યુકેશન પહેલાથી જ ભારતની ઉચ્ચ શિક્ષણ પ્રણાલીમાં 'સ્વયમ' સ્વરૂપે મેસિવ ઓપન ઓનલાઈન કોર્સ (MOOC) પ્લેટફોર્મ પર પ્રવેશી ચૂકી છે. તે વિશ્વનું સૌથી મોટું ઓનલાઈન ફ્રી ઈ-લર્નિંગ પ્લેટફોર્મ છે, જેનો હેતુ વેબ મારફતે શાળા, વ્યાવસાયિક, અંડરગ્રેજ્યુએટ, અનુસ્નાતક, એન્જિનિયરિંગ અને અન્ય વ્યાવસાયિક અભ્યાસક્રમોમાં અમર્યાદિત ભાગીદારી અને ખુલ્લી પહોંચ આપવાનો છે. કોરોના કટોકટીએ તે શૈક્ષણિક સંસ્થાઓ અને શિક્ષકોને નવી ટેકનોલોજીને ઝડપથી અપનાવવા માટે દબાણ કર્યું છે જે હજુ સુધી તેના માટે તૈયાર નહોતી. આ નવી ટેકનોલોજી ગેમ ચેન્જર છે.
ભય એ છે કે માત્ર ટેક-સમજશકિત યુવાન શિક્ષકોમાં જ ઓનલાઈન શિક્ષણ સાથે તાલ મિલાવવાની ક્ષમતા હોય છે, જૂના જમાનાના શિક્ષકોમાં નહીં કે જેઓ બદલાતી ટેકનોલોજી પ્રત્યે કુદરતી અણગમો ધરાવે છે. કેટલાક સંશોધન અભ્યાસોએ જાહેર કર્યું છે કે વય ટેકનોલોજીને અપનાવવામાં અવરોધ નથી, તે માત્ર શીખવાની અને પરિવર્તનને આવકારવાની બાબત છે.
ટેકનોલોજી સામે સુગાળવો અભિગમ નહીં ચાલે
શિક્ષકોના એક વર્ગના મનમાં અજાણ્યા દુશ્મન વિશે એક ડર પણ છે કે આ નવી શિક્ષણ પ્રણાલીના મુખ્ય તબક્કામાં શિક્ષક તરીકેની તેમની ભૂમિકા ઘટી જશે અને ટેકનોલોજી આખરે શિક્ષકનો કબજો લેશે. હકીકત એ છે કે બદલાયેલી પરિસ્થિતિ શિક્ષકોને અને શૈક્ષણિક સંસ્થાઓને શિક્ષણની પરંપરાગત પદ્ધતિઓ વિશે પ્રામાણિક આત્મનિરીક્ષણ કરવાની તક આપશે જે મોટેભાગે માત્ર ચાક સાથે અને શિક્ષણના મોડેલ વગર લખવા અને બોલવાની મર્યાદિત શિક્ષણની વર્ષો જૂની પરંપરાગત પદ્ધતિઓની વાત કરે છે. ખાસ કરીને તે શિક્ષકો કે જેઓ ટેકનોલોજી આધારિત શિક્ષણ અને શીખવાની પ્રક્રિયામાં કોઈ નવીનતા અજમાવતા નથી. વધુમાં, ઈ-લર્નિંગ એક અભ્યાસક્રમ નિર્માતા, સામગ્રી વિકાસકર્તા તરીકે વધુ સક્રિય અને બહુમુખી ભૂમિકા ભજવે તેવી અપેક્ષા છે અને શિક્ષકને સશક્ત બનાવવા માટે ટેકનોલોજીની શક્તિ સાથે જ્ઞાનનો વધુ સારી રીતે પ્રસાર થાય છે.
પડકારો પર કાબૂ મેળવવો
આ સાથે તેની અંતર્ગત મર્યાદાઓને ઉકેલ્યા વિના ઇ-લર્નિંગની પદ્ધતિને અમલમાં મૂકવાના પ્રયત્નો વિપરીત અસર કરશે. ભારત ખાસ કરીને તેની વૈવિધ્યસભર શાસન વ્યવસ્થા માટે વિશાળ શૈક્ષણિક વ્યવસ્થા (15 લાખ શાળાઓ અને 50 હજાર ઉચ્ચ શૈક્ષણિક સંસ્થાઓ) માટે જાણીતું છે જે વિવિધ પૃષ્ઠભૂમિના વિદ્યાર્થીઓને પૂરું પાડે છે. શિક્ષણ વિતરણમાં વિક્ષેપો નીતિ નિર્માતાઓને સમાવિષ્ટ ઈ-લર્નિંગ સુનિશ્ચિત કરવા અને ડિજિટલ અસમાનતાને દૂર કરવાના સ્તર પર કેવી રીતે કાર્ય કરવું તે સમજવા માટે મજબૂર કરી રહ્યા છે. નવી શિક્ષણ નીતિ હેઠળ નિર્ધારિત વિઝન અનુસાર દેશમાં સ્થિતિસ્થાપક શિક્ષણ પ્રણાલી બનાવવા માટે બહુપક્ષીય વ્યૂહરચના હોવી જરૂરી છે.
દેશમાં વિવેચનાત્મક રીતે અસ્તિત્વ ધરાવતી ડિજિટલ અસમાનતાઓને દૂર કરવી એ એક મોટો પડકાર છે કારણ કે ઈ-લર્નિંગે મોટી સંખ્યામાં વિદ્યાર્થીઓને શાળાની બહાર રાખ્યાં છે. કોરોના કટોકટીએ સરકારોને ડિજિટલ અંતરને દૂર કરવાના મહત્વનો અહેસાસ કરાવ્યો જે આર્થિક, ગ્રામીણ, દૂરસ્થ, અંગ્રેજી ભાષાનું અલ્પજ્ઞાન, કુશળતા, લિંગ અને અપંગતા જેવા વિદ્યાર્થીઓમાં અસમાનતા અને અસંતુલન પર આધારિત વિવિધ સ્વરૂપોમાં સ્પષ્ટ છે.
આ દરેક લક્ષ્ય સમુદાયોને સમાન સામાન્ય વ્યૂહરચનાને બદલે અલગ દ્રષ્ટિકોણથી જોવાની જરૂર છે. તમામને એકસાથે હંકારવાની નીતિ મદદ કરશે નહીં. આધુનિક આઇસીટી અને ડિજિટલ લર્નિંગ પ્લેટફોર્મ અને સાયબરસ્પેસ વલણોને ઝડપથી પ્રતિભાવ આપવા માટે સરકારો અને યુનિવર્સિટીઓએ સંસ્થાકીય ક્ષમતા વધારવાની જરૂર છે. વિદ્યાર્થીઓએ ફોરમની પસંદગીમાં સુગમતા હોવી જોઈએ. શક્ય તેટલા વિવિધ ઉપકરણો પર ઇ-લર્નિંગ ઉપલબ્ધ કરાવીને વિવિધ પૃષ્ઠભૂમિના તમામ વિદ્યાર્થીઓ સુધી પહોંચવું મહત્વપૂર્ણ છે.
બદલાવના પ્રતિનિધિના સ્વરુપમાં શિક્ષક
સંશોધન સૂચવે છે કે તેમના ઓનલાઈન શિક્ષણના શરૂઆતના દિવસોમાં ઘણા શિક્ષકો એક અલગ પ્રકારની જાહેરમાં બોલવાની ચિંતાનો સામનો કરશે. તે વર્ગમાં ભણાવે છે એમ માનીને વીડિયો કોન્ફરન્સ દ્વારા સ્ક્રીન પર સતત બોલતા રહેવું એ સહેલું કામ નથી.આવા સંજોગોમાં શિક્ષક અને વિદ્યાર્થી વચ્ચે આંખનો સંપર્ક અને એકબીજાની શારીરિક ભાષા (બિન-મૌખિક સંદેશાવ્યવહાર) નો અભાવ હશે. આ ખામીને ભરવા માટે શિક્ષકો વિદ્યાર્થીઓને પૂર્વ-તૈયારીની ઇ-સામગ્રી આપી શકે છે. પીપીટી, ચેટબોક્સ અને પ્રશ્ન અને સત્રનો અસરકારક ઉપયોગ વિદ્યાર્થીઓનો પ્રતિસાદ મેળવવામાં મદદ કરશે. બોડી લેંગ્વેજ ન સમજાય તો શિક્ષકનો અવાજ અને તેની વધઘટ વિદ્યાર્થીઓનું ધ્યાન આકર્ષિત કરવામાં અસરકારક ભૂમિકા ભજવશે.
પરંપરાગત વર્ગખંડની પરિસ્થિતિમાં સામાજિક કાર્યક્રમો, સાંસ્કૃતિક કાર્યક્રમો, રમતો અને આંતરવ્યક્તિત્વ સંબંધો પરસ્પર સમજણ, વિશ્વાસ અને વિશ્વાસ બનાવે છે. વિદ્યાર્થીઓ અને શિક્ષકોએ માર્ચથી રાતોરાત આવા માનવ સંપર્ક અને આવા જીવંત કેમ્પસ જીવન ગુમાવ્યું છે. આવા વર્ગખંડ સમુદાયનો વિકાસ અને જાળવણી એ અંતર શિક્ષણના સંદર્ભમાં એક મોટો પડકાર છે.
સાયબર સિક્યુરિટી મેન્યુઅલ તૈયાર કરવા અને અમલમાં મૂકવા ફરજિયાત
આઈસીટીનો વધુ પડતો અને અયોગ્ય ઉપયોગ જીવનશૈલીમાં પરિવર્તન તરફ દોરી શકે છે જે રોજિંદા જીવન પર પ્રતિકૂળ અસર કરી શકે છે. CBSE (સેન્ટ્રલ બોર્ડ ઓફ સેકન્ડરી એજ્યુકેશન) એ મે મહિનામાં ધોરણ 9 થી 12 ના વિદ્યાર્થીઓ માટે સલામત અને તંદુરસ્ત ઓનલાઇન ટેવો કેળવવાના હેતુથી સાયબર સુરક્ષા માર્ગદર્શિકા રજૂ કરી હતી. આ માર્ગદર્શિકા સાયબર પીસ ફાઉન્ડેશનના સહયોગથી તૈયાર કરવામાં આવી હતી. સરકાર અને શિક્ષણ પ્રણાલીની ટોચની સંસ્થાઓએ વિદ્યાર્થીઓને ડિજિટલ અધિકારો અને જવાબદારીઓથી વાકેફ કરવા માટે સાયબર સિક્યુરિટી મેન્યુઅલ તૈયાર કરવા અને અમલમાં મૂકવા ફરજિયાત બનાવવું જોઈએ.
તે એક ગેરસમજ હોઈ શકે છે કે માત્ર લેપટોપ, સ્માર્ટફોન અને અન્ય સમાન ઉપકરણો રાખવાથી અને તેનો ઉપયોગ કરવાથી શિક્ષકો અને તેમના વિદ્યાર્થીઓ વધુ બુદ્ધિશાળી અને વધુ જાણકાર બનશે. વિદ્યાર્થીઓનું ધ્યાન કેવી રીતે આકર્ષિત કરવું, શીખવાની તેમની ઉત્સુકતા કેવી રીતે ઉત્તેજીત કરવી અને તેમને વર્ચ્યુઅલ વાતાવરણમાં કેવી રીતે જોડવું તે અંગે શિક્ષકોની જવાબદારી અલગ અલગ દ્રષ્ટિકોણ અને કુશળતા ધરાવે છે.
બદલાતા સમયની રુખ પારખવાનું ટાણું
આમ જૂઓ તો શિક્ષણની જૂની રીતોથી દૂર જવાનો આ યોગ્ય સમય છે. સંબંધિત બોર્ડ અને યુનિવર્સિટીઓએ ઓનલાઇન અભ્યાસક્રમો ડિઝાઇન કરવા જોઈએ જે ગતિશીલ, મનોરંજક અને અરસપરસ હોય. તેઓએ શૈક્ષણિક સલાહકારો અને ઇલેક્ટ્રોનિક્સ અને સંદેશાવ્યવહાર શૈક્ષણિક તાલીમ સંસ્થાઓ જેમ કે NIELIT (નેશનલ ઇન્સ્ટિટ્યુટ ઓફ ઇલેક્ટ્રોનિક્સ એન્ડ ઇન્ફોર્મેશન ટેકનોલોજી) અને CIET (સેન્ટ્રલ ઇન્સ્ટિટ્યુટ ઓફ એજ્યુકેશનલ ટેકનોલોજી) સાથે સહયોગ કરવો જરૂરી છે.
મોટી સંખ્યામાં વિદ્યાર્થીઓ ઓનલાઈન અભ્યાસક્રમો ભણવાનું પસંદ કરે છે છતાં તેઓ શિક્ષણ વ્યવસ્થામાં અનિવાર્ય રહેશે તે સાબિત કરવાની જવાબદારી શિક્ષક સમુદાયની છે. ઓનલાઈન લર્નિંગ સારું છે કે ખરાબ છે એવી દલીલ કરવાને બદલે હવે એ હકીકતને સ્વીકારી લેવાની સમજદારી હશે કે તે શીખવાની અરસપરસની પદ્ધતિ સાથે રહેવા માટે છે.
(લેખકઃ ડૉ. એનવીઆર જ્યોતિ કુમાર, એચઓડી, ડીપાર્ટમેન્ટ ઓફ કોમર્સ, મિઝોરમ વિશ્વવિદ્યાલય)
આ પણ વાંચોઃ ભારતને ફરી દોડતું કરવાનો પડકાર અને ઉપાયો
આ પણ વાંચોઃ નીતિ પરિવર્તનની તાતી જરૂર છે
