Precautions during breastfeeding : जागतिक स्तनपान सप्ताह 2023; स्तनांमध्ये जमा होऊ देऊ नका दूध, जाणून घ्या कारण...

मुलाला जन्म देणे ही एक जटिल प्रक्रिया आहे आणि ती स्त्रीसाठी नवीन जन्म देखील मानली जाते. मुलाचा जन्म हा त्याच्या आईसाठी आनंदाचा प्रसंग असतो. परंतु मुलाच्या जन्मापासून सुरुवातीच्या वर्षांपर्यंत त्याचे संगोपन सोपे नसते. अशा परिस्थितीत आईला अनेक खबरदारी घ्यावी लागते. विशेषत: ज्या महिला पहिल्यांदाच आई होतात त्यांच्या समस्या अनेक पटींनी वाढतात. या समस्यांमध्ये स्तनपानाशी संबंधित समस्या देखील असू शकतात.

हैदराबाद :पाच महिने आणि अडीच वर्षांच्या दोन मुलांची आई असलेल्या रेणुका भारती यांना तिच्या पहिल्या प्रसूतीनंतर स्तनपानाच्या काही समस्यांना सामोरे जावे लागले, ज्यामुळे केवळ तिलाच नाही तर तिच्या मुलालाही काही आरोग्य समस्यांना सामोरे जावे लागले. ती सांगते की त्यावेळी तिला केवळ निप्पलमध्येच नाही तर स्तनांमध्येही खूप वेदना होत होत्या. नंतर तिला कळले की तिच्या स्तनामध्ये दुधाचे गुठळ्या आहेत ज्यात संसर्ग झाला आहे. त्याचा परिणाम त्यांच्या प्रकृतीवरच नव्हे तर मुलाच्या आरोग्यावरही दिसून येत होता. पहिल्या अनुभवातून धडा घेत तिने दुस-या मुलाच्या जन्मानंतर स्तनपानासंबंधी सर्व खबरदारी घेतल्याचे ती सांगते.

स्तनांमध्ये दूध जमा होऊ देऊ नका :दुसरीकडे दोन वर्षांच्या उत्कर्षची आई श्रद्धा पारीख सांगते की, सुरुवातीला उत्कर्षला स्तनपान करताना तिला अनेक अडचणींना सामोरे जावे लागले. उदाहरणार्थ आहार दिल्यानंतर तिच्या निप्पलमध्ये बर्याच वेळा खूप वेदना होत होत्या. त्याचवेळी काही काळानंतर त्यांना स्तनाग्रांना भेगा पडण्याचा त्रास होऊ लागला. वास्तविक स्तनपान देणाऱ्या महिलांना थकवा किंवा जास्त झोप लागणे यासारख्या समस्या असतात. अशा परिस्थितीत उत्कर्षची देखभाल करताना श्रद्धाने स्वतःची आणि तिच्या स्थितीची फारशी काळजी घेतली नाही. अशा परिस्थितीत जेव्हा त्रास वाढू लागला तेव्हा तिने आईशी बोलले. आईने श्रध्दाला फक्त फीडिंगसाठी योग्य पोझिशनच शिकवली नाही, तर तिला स्तनांमध्ये दूध जमा होऊ देऊ नको असेही सांगितले. जर मुलाला पूर्ण दूध पिणे शक्य नसेल तर उरलेले दूध स्तन दाबून किंवा पंपाच्या साहाय्याने बाहेर काढावे. श्रद्धा सांगते की यानंतर तिला स्तनपानाशी संबंधित समस्या बर्‍याच प्रमाणात कमी झाल्या.

अधिक गंभीर समस्या: केवळ रेणुका किंवा श्रद्धाच नाही तर अनेक नवख्या मातांना स्तनपानाबाबत योग्य माहिती नसल्यामुळे अनेक समस्यांना तोंड द्यावे लागते. हे खूप सामान्य आहे. विभा मॅटर्निटी क्लिनिकच्या स्त्रीरोग तज्ज्ञ डॉ.संगीता वर्मा सांगतात की, बाळाच्या जन्मानंतर आईला योग्य प्रकारे स्तनपान देण्याचे प्रशिक्षण देणे खूप महत्त्वाचे आहे. सामान्यत: बाळाच्या जन्मानंतर रुग्णालयांमध्ये उपस्थित डॉक्टर आणि परिचारिका आईला स्तनपान कसे करावे याबद्दल थोडक्यात माहिती देतात, परंतु तसे करणे का आवश्यक आहे आणि तसे न केल्याने काय तोटे आहेत. सहसा त्यांना याबद्दल अधिक माहिती असते. दिले जात नाही. अशा परिस्थितीत काही वेळा काही चुका काही समस्यांचे कारण बनतात.

संसर्गामुळे बाळाच्या आरोग्यावर :ती म्हणते की काही समस्या सामान्यतः स्तनपान करणाऱ्या महिलांमध्ये दिसून येतात. जसे स्तनाग्र दुखणे, तडतडणे, स्तनाग्र सपाट होणे किंवा उलटे होणे, फोड येणे, सूज येणे, स्तन दुखणे, स्तन जड होणे, दुधात गुठळ्या होणे, दूध कमी किंवा जास्त होणे, दूध गळणे आणि स्तनदाह (स्तनाचा संसर्ग) इ. त्याचवेळी स्तनदाह किंवा इतर काही कारणांमुळे, स्तनांमध्ये दुधाचा संसर्ग होण्यासारख्या समस्या देखील असू शकतात, ज्यामध्ये ताप किंवा फ्लू सारखी लक्षणांसह स्तनांमध्ये वेदना, सूज किंवा उष्णता यासारख्या समस्या असू शकतात. केअर क्लिनिक, बेंगळुरूच्या बालरोगतज्ञ डॉ. सुधा एम. रॉय सांगतात की, कधीकधी आईच्या स्तनपानाशी संबंधित समस्यांचा मुलासाठी योग्य प्रमाणात दुधावरही परिणाम होतो. मुल सहा महिन्यांचे होण्याआधीच स्त्रीला अशा समस्या येत असतील आणि या किंवा इतर कारणांमुळे ती बाळाला आवश्यक प्रमाणात स्तनपान करू शकत नसेल, तर बाळाच्या आरोग्यावरही परिणाम होऊ शकतो. त्याच वेळी, स्तनांमध्ये कोणत्याही प्रकारच्या संसर्गामुळे बाळाच्या आरोग्यावर देखील परिणाम होऊ शकतो.

समस्या कशा टाळायच्या :डॉ. संगीता वर्मा सांगतात की, बाळाच्या जन्मापूर्वी आणि प्रसूतीनंतर लगेचच महिलेला दूध पाजण्यासाठी योग्य स्थिती आणि इतर आवश्यक खबरदारीची माहिती देणे अत्यंत आवश्यक आहे. त्यातील काही खालीलप्रमाणे आहेत.

• बाळाला नेहमी आरामदायी स्थितीत बसून दूध पाजावे. लक्षात ठेवा की बाळ दूध पीत असताना त्याचे नाक दाबू नये, यासाठी सुरुवातीला स्तनाग्र दोन बोटांमध्ये ठेवून बाळाला स्तनपान करता येते.
• सामान्यतः प्रसूतीनंतर महिलांना स्तनपान करताना सरळ बसणे आणि वाकणे कठीण होते. या प्रकरणात, नर्सिंग उशी किंवा स्तनपान उशी खूप उपयुक्त ठरू शकते. त्याच वेळी, बाळाला दूध पाजत असताना, त्याला सामान्य उशीच्या मदतीने किंवा त्यावर झोपून देखील खायला दिले जाऊ शकते. यामुळे आईला फक्त स्तनपान करवणं सोपं जात नाही तर आईला बसून आराम मिळतो आणि हात दुखण्यापासून आराम मिळतो.
• आहार देण्यापूर्वी आणि नंतर स्तनाग्र स्वच्छ करा.
• स्तनाग्र नेहमी स्वच्छ आणि कोरडे ठेवा.
• स्तनाग्रांवर कोणतेही कठोर साबण आणि क्रीम वापरू नका.
• तडकलेल्या निप्पलवर लॅनोलिन असलेली क्रीम किंवा ऑलिव्ह ऑईल लावा किंवा स्तनाग्रावर आईचे दूध लावा आणि ते कोरडे होऊ द्या, त्यात व्हिटॅमिन ईसह इतर पोषक तत्वे असतात, तसेच दाहक-विरोधी गुणधर्म असतात.
• स्तनांमधील सौम्य वेदना थंड किंवा गरम कॉम्प्रेस आणि स्तनांना मालिश केल्याने आराम मिळतो. पण वेदना वाढू लागल्यास आणि दुखण्यासोबत तापही जाणवत असेल किंवा स्तनात गाठ जाणवत असेल तर डॉक्टरांचा सल्ला घ्या.
• गरोदर किंवा नवजात आईने तिच्या नियमित आहारात पौष्टिक आहाराचा समावेश करावा. त्यामुळे दुधाचे उत्पादन योग्य राहते.

नोकरदार आईसाठी टिपा :डॉ. सुधा स्पष्ट करतात की नोकरी करणार्‍या महिलांना त्यांच्या मुलांना आवश्यक प्रमाणात स्तनपान करणे कधीकधी अधिक कठीण असते. जरी सध्या, प्रसूती रजा बहुतेक सरकारी आणि खाजगी कार्यालयांमध्ये उपलब्ध आहे, परंतु त्याचा कालावधी भिन्न असू शकतो. अशा परिस्थितीत मुलांच्या पोषणावर परिणाम होऊ नये म्हणून ब्रेस्ट पंपमधून दूध काढून किंवा स्तनातून दाबूनही दूध मर्यादित काळासाठी साठवता येते. हे दूध फ्रीजमध्ये किंवा कोणत्याही स्वच्छ ठिकाणी ठेवता येते, पण हे दूध थेट गॅस किंवा मायक्रोवेव्हमध्ये गरम करू नये हे लक्षात ठेवा. यामुळे दुधातील पौष्टिक घटक नष्ट होतात. त्याचबरोबर हे दूध साठवण्यासाठी आईच्या दुधाच्या साठवणुकीच्या पिशव्याही बाजारात उपलब्ध आहेत. माता या पिशव्यांमध्ये त्यांचे दूध गोळा करू शकतात आणि आवश्यकतेनुसार किंवा सार्वजनिक ठिकाणी स्तनपानाऐवजी या पिशवीतून बाळाला सहज पाजू शकतात.

स्वच्छतेची विशेष काळजी घेणे अत्यंत आवश्यक : अनेक स्तनदा महिलांना स्तनातून सतत दूध गळण्याची समस्या असते. जे कधी कधी ऑफिसमध्ये किंवा बाहेर त्रासाचे किंवा लाजेचे कारण बनते. या प्रकरणात स्तन पॅड खूप उपयुक्त आहेत. हे पॅड स्तनांवर आणि ब्राच्या कपमध्ये ठेवावे लागतात. ते दूध शोषून घेतात आणि तुमचे कपडे ओले होऊ देत नाहीत किंवा डाग पडू देत नाहीत. डॉक्टर सुधा सांगतात की, ब्रेस्ट पंप किंवा ब्रेस्ट पॅड्सचा वापर होत असेल तर त्यांच्या स्वच्छतेची विशेष काळजी घेणे अत्यंत आवश्यक आहे. जेणेकरुन संसर्ग किंवा इतर कोणत्याही समस्यांचा धोका नाही. ती सांगते की ब्रेस्ट पंप वापरण्यापूर्वी आणि नंतर गरम पाण्याने पूर्णपणे स्वच्छ केला पाहिजे. त्याचवेळी ब्रेस्ट पॅड वापरताना सुरक्षित असणे आवश्यक आहे, जसे की कॉटन पॅड वापरत असल्यास पॅड ओले झाल्यावर ते बदलले पाहिजेत. कारण ओल्या पॅडमुळे त्वचेला संसर्ग होऊ शकतो.

हेही वाचा :