औरंगाबाद - जिल्ह्यातील वेरूळ लेणी जागतिक दर्जाचे पर्यटन स्थळ म्हणून ओळखले जाते. मात्र ही नुसती लेणी नसून इथे तीन धर्मांचा एकत्र दर्शन होते. बौद्ध, हिंदू आणि जैन अशा तीन धर्मांच्या संस्कृतीचं एकत्र दर्शन घडवणारे हे एकमेव स्थान मानले जाते. (National Tourism Day 2022 ) तर दुसरीकडे यामध्ये असलेली कैलास लेणी ही मानवनिर्मित (Ellora caves) नसून देवांनी स्वतः निर्माण केलेली कलाकृती आहे अशी आख्यायिका देखील परिचित आहे.
अस पडल एलोरा हे नाव
जगप्रसिद्ध वेरूळ लेणी एलोरा केवज म्हणून जगभरात ओळख निर्माण झाली. खरे पाहिले तर कन्नड शब्द इलुरा म्हणून या परिसराला ओळखले जायचे. मात्र मराठीत याला वेरूळ असे उच्चारला जात होते. (Where is Ellora caves) इंग्रजांच्या काळामध्ये या परिसराचा नाव घेताना त्यांना अडचण येत होती म्हणून इंग्रज कन्नड शब्द इलुरा असा असल्याने त्याला एलोरा असं संबोधू लागले. आणि त्यातूनच एलोरा हे नाव देश-विदेशात पोहोचले. इंग्रजांमुळे विदेशात या परिसराला एलोरा अस नाव देण्यात आले. त्यामुळे आजही देश-विदेशात एलोरा केवज अशी ओळख या जगप्रसिद्ध वेरूळ लेणीला मिळाली.
तीन धर्म संस्कृतींचे दर्शन घडवते वेरूळ
वेरूळ परिसरात एकूण 34 लेण्या आहेत. यामध्ये लेणी क्र 1 ते 12 हे बौद्ध संस्कृती, लेणी क्र 12 ते 30 हिंदू संस्कृती तर लेणी क्र 31 34 जैन संस्कृतीचे दर्शन घडते. जगामध्ये या तीन संस्कृतीचे एकत्र दर्शन घडवणारे वेरूळ लेणी ही एकच आहे. सह्याद्री पर्वत रांगांमध्ये डेसॉल्ट दगडात या सर्व कलाकृती साकारण्यात आल्या आहेत. द्रविडीयन पद्धतीत साकारण्यात आलेल्या लेण्यांची निर्मिती इ.स 600 ते 1000 या काळात निर्माण झाल्याचे सांगितले जाते. व्यापारी मार्गावर असल्याने या लेण्या पहिल्यापासूनच प्रसिद्धी झोतात होत्या. धर्म वाढवण्यासाठी लेण्यांच्या माध्यमातून त्याकाळी प्रचार केला जात होता. त्यातूनच या लेण्यांची निर्मिती झाल्यात इतिहासतज्ञ डॉ. संजय पाईकराव यांनी सांगितले.
अशी आहे लेणीची रचना
वेरूळ लेणी परिसरात एक ते बारा या लेण्यांमध्ये बुद्ध यांच्या शिल्पातून तत्वज्ञानाचा ज्ञान देण्यात आला आहे. बुद्ध, बोधीसत्व, बोधीशक्ती यांच या शिल्पातून तत्वज्ञान देण्यात आला आहे. अतिशय उत्तम आणि कलात्मक असे ज्ञान आणि माहिती या लेण्यांच्या माध्यमातून देण्यात आली आहे. एक तळे दोन ताळी आणि तीन ताळी अशा या लेण्या साकारण्यात आले आहेत. लेणी क्रमांक 12 ते 30 यामध्ये हिंदू संस्कृतीचं दर्शन घडवण्यात आला आहे यामध्ये विशेषतः शिवाची आराधना करणारा स्थान म्हणून या लेण्यांकडे पाहिल्या जातात शिव पार्वती जीवनावर आधारित कथा या लेण्यांमध्ये साकारण्यात आली आहे विशेषतः लेणी क्रमांक 16 यामध्ये एक विशेष अशी शक्ती असल्याचे देखील बोलले जात आहे.
यामध्ये छोटा कैलास म्हणून देखील लेणी प्रसिद्ध आहे
रामायण आणि महाभारतात चापट युद्धाचा प्रसंग दर्शविण्यात आलेला आहे. रावणाने पर्वत हलवला असा देखील पट येथे नमूद करण्यात आला आहे. कामशिल्प पेंटिंग अशा विविध कला येथे साकारण्यात आले आहे. तर लेणी क्रमांक 334 यामध्ये भगवान पार्श्वनाथ भगवान महावीर यांच्या पर्यंतच्या जैन कीर्तनकारांचा शिल्पही साकारण्यात आला आहे. तरी, यामध्ये छोटा कैलास म्हणून देखील लेणी प्रसिद्ध आहे.