नवी दिल्ली Mohua Moitra Expelled :पश्चिम बंगालमधील तृणमूल काँग्रेसच्या खासदार महुआ मोईत्रा यांची ८ डिसेंबर २०२३ रोजी लोकसभेतून आवाजी मतदानाने हकालपट्टी झाली. आदल्या दिवशी आचार समितीचा अहवाल सादर करण्यात आला होता.
दुपारी २ वाजता सभागृहाचे कामकाज पुन्हा सुरू झाले तेव्हा विरोधकांच्या गदारोळात समितीच्या अहवालावर चर्चा सुरू झाली. चर्चेच्या तयारीसाठी पुरेसा वेळ दिला जात नाही, असा गदारोळ विरोधक करत होते. मोईत्रा यांना हस्तक्षेप करू दिला जात नव्हता. 2005 च्या उदाहरणाचा दाखला देत, संसदीय कामकाज मंत्री प्रल्हाद जोशी यांनी मोईत्रा यांच्या हकालपट्टीची मागणी करणारा एक प्रस्ताव मांडला. मोईत्रा यांचे वर्तन अशोभनीय असल्याने त्यांना खासदार म्हणून राहणे योग्य नाही, असं ते म्हणाले.
अध्यक्षांनी लोकसभा सदस्य निशिकांत दुबे यांनी केलेल्या तक्रारीचा संदर्भ एथिक्स कमिटीकडे दिला होता. यामध्ये महुआ मोईत्रा यांनी त्यांच्या हितसंबंधांचे रक्षण करण्यासाठी संसदेत प्रश्न विचारल्याच्या बदल्यात व्यावसायिक दर्शन हिरानंदानीकडून भेटवस्तू आणि रोख रक्कम घेतल्याचा आरोप करण्यात आला होता. त्यांच्या वतीने लोकसभेच्या वेबसाइटवर प्रश्न अपलोड करण्यासाठी पासवर्ड शेअर केल्याचा आरोपही त्यांच्यावर ठेवण्यात आला होता. आचार समितीने तक्रारदार आणि आरोपींकडून पुरावे घेतले ज्यांनी नंतर साक्ष देण्यास नकार दिला. 9 नोव्हेंबर 2023 रोजी अहवाल अध्यक्षांना सादर करण्यात आला.
भेटवस्तू आणि रोख रकमेचा मुद्दा क्षणभर बाजूला ठेवला तर कोणत्याही खासदाराला तो प्रतिनिधित्व करत असलेल्या मतदारांबद्दल प्रश्न विचारल्याबद्दल दोष देता येणार नाही. तथापि, काही नियम आहेत. सर्वप्रथम, संसद सदस्याने निवडून आल्यानंतर लगेचच त्याच्या व्यावसायिक हितसंबंधांचा तपशील द्यावा लागतो, ज्याची नोंद सदस्यांच्या हितसंबंधांच्या नोंदीमध्ये केली जाते. हे रजिस्टर इतर सदस्यांना तपासणीसाठी उपलब्ध आहे. माहिती अधिकार कायदा, 2005 अंतर्गत ते सामान्य नागरिकांसाठी देखील उपलब्ध आहे.
याशिवाय, जेव्हा एखादा सदस्य संसदेत कोणताही मुद्दा उपस्थित करतो, ज्याचा त्याच्याशी व्यावसायिक हितसंबंध असतो, तेव्हा त्याला त्याबाबतची पूर्व घोषणा करावी लागते. उदाहरणार्थ, जर एखादा सदस्य जो प्रॅक्टिसिंग वकील आहे अशा वादविवादात भाग घेऊ इच्छित असेल ज्यामध्ये त्याच्या क्लायंटचे कोणतेही हित गुंतलेले असेल, तर त्याने हस्तक्षेप करण्यापूर्वी त्याचा हेतू जाहीर करणे आवश्यक आहे. त्याचप्रमाणे, जर एखाद्या सदस्याचे ज्या कंपनीशी प्रश्न संबंधित आहे त्या कंपनीमध्ये व्यावसायिक हितसंबंध असतील तर, तो उपस्थित करण्यापूर्वी त्याने पूर्व घोषणा करणे आवश्यक आहे. याशिवाय संसद सदस्यांसाठी आचारसंहिता लावण्याचीही प्रथा आहे. लोकसभेच्या सदस्यांसाठी कोणतीही निश्चित आचारसंहिता नसली तरी, लोकसभेच्या कार्यपद्धती आणि कामकाजाच्या नियमांमध्ये सदस्यांची सभ्यता आणि सन्माननीय वर्तन सुनिश्चित करण्यासाठी विविध तरतुदी आहेत.
दुसरीकडे, राज्यसभेच्या आचार समितीच्या चौथ्या अहवालात सभागृहातील सदस्यांसाठी 14 कलमी आचारसंहितेची शिफारस करण्यात आली होती. 20 एप्रिल 2005 रोजी सभागृहाने स्वीकारलेल्या या आचारसंहितेतील मुख्य मुद्दे आहेत-
१) सदस्यांना त्यांचे वैयक्तिक हितसंबंध आणि सार्वजनिक ट्रस्ट यांच्यात काही संघर्ष आहे असे वाटत असेल तर त्यांनी असा संघर्ष अशा प्रकारे सोडवावा की त्यांचे खाजगी हित त्यांच्या सार्वजनिक पदाच्या कर्तव्याच्या अधीन होईल.
२) सदस्यांनी संसदेची बदनामी होईल आणि तिची विश्वासार्हता प्रभावित होईल असे काहीही करू नये.
३) सार्वजनिक पदांवर असलेल्या सदस्यांनी सार्वजनिक संसाधनांचा अशा प्रकारे वापर केला पाहिजे की त्यांचा जनतेला फायदा होईल.
४) सभासदांनी आपले वैयक्तिक आर्थिक हितसंबंध आणि त्यांच्या जवळच्या कुटुंबातील सदस्यांचे वैयक्तिक आर्थिक हितसंबंध सार्वजनिक हिताशी टक्कर होऊ नयेत हे नेहमी पहावे आणि कधी असा संघर्ष उद्भवल्यास त्यांनी असा संघर्ष उघडकीस आणावा यासाठी प्रयत्न केले पाहिजेत.
५) सदस्यांना सभागृहात विधेयक मांडण्याचा, प्रस्ताव मांडण्याचा किंवा प्रस्ताव मांडण्यापासून दूर राहण्याचा, प्रश्न विचारण्याचा किंवा प्रश्न विचारण्यापासून परावृत्त करण्याचा किंवा सभागृहाच्या किंवा संसदेच्या चर्चेत भाग घेण्याचा अधिकार आहे. मतदानापासून दूर राहण्यासाठी किंवा दिलेल्या किंवा न दिलेल्या मतासाठी कधीही शुल्क, मानधन किंवा लाभाची अपेक्षा करू नका.
एखाद्या खाजगी पक्षाच्या हितसंबंधांना चालना देण्यासाठी सभागृहात मुद्दे मांडण्यासाठी किंवा प्रश्न विचारण्यासाठी भारताच्या संसद सदस्यावर लाच स्वीकारल्याचा हा पहिलाच आरोप नाही. सदस्य या नात्याने त्यांच्या कार्यालयाच्या कामकाजात भ्रष्टाचार करणाऱ्या सदस्यांचे वर्तन हा सभागृहाच्या विशेषाधिकाराचा भंग मानला जातो. सदनात अशा व्यक्तीच्या दाव्यांची वकिली करण्यासाठी इतर कोणत्याही व्यक्तीसोबत पैशासाठी करार करणे हा विशेषाधिकाराचा भंग किंवा गैरवर्तन असते.
समितीने आपल्या अहवालात म्हटले आहे की सदस्याचे वर्तन सदनाच्या प्रतिष्ठेला अपमानास्पद आणि संसदेच्या सदस्यांकडून अपेक्षित असलेल्या मानकांशी विसंगत आहे. समितीने सदस्याची सभागृहातून हकालपट्टी करण्याची शिफारस केली. सदस्याने सभागृहाच्या सदस्यत्वाचा राजीनामा सादर केला. एका ठरावात सभागृहाने समितीचे निष्कर्ष स्वीकारले आणि सदस्याला सभागृहातून बाहेर काढण्याच्या प्रस्तावाचा परिणाम बाजूला ठेवण्याचा ठराव केला.
सर्वात लाजिरवाणी घटना 12 डिसेंबर 2005 रोजी उघडकीस आली जेव्हा एका खाजगी दूरचित्रवाणी वाहिनीने आपल्या न्यूज बुलेटिनमध्ये व्हिडिओ फुटेज प्रसारित केले ज्यामध्ये संसदेचे काही सदस्य प्रश्न मांडण्यासाठी आणि सभागृहात इतर बाबी मांडण्यासाठी पैसे घेत असल्याचा आरोप करत आहेत. त्याच दिवशी सभापतींनी संबंधित सदस्यांना या प्रकरणाचा विचार होऊन निर्णय होईपर्यंत सभागृहाच्या अधिवेशनात उपस्थित राहू नये, असे सांगितले. चौकशी समिती नेमून 21 डिसेंबर 2005 पर्यंत अहवाल सादर करण्याचे निर्देश दिले.
समितीचा अहवाल 23 डिसेंबर 2005 रोजी दोन्ही सभागृहांनी स्वीकारला आणि 11 सदस्यांना (लोकसभेतील 10 आणि राज्यसभेतील १) संसदेच्या सदस्यत्वातून काढून टाकण्यात आले. अपात्रता आणि निष्कासन या शब्दांचा वापर माध्यमांमधील काही अहवालांमध्ये कधी कधी परस्पर बदलून केला जातो. विधिमंडळाच्या सदस्यांच्या संदर्भात त्यांचे खूप वेगळे अर्थ असतात.
जर एखाद्या संसद सदस्याला दोषी ठरल्यानंतर किंवा पक्षांतराच्या कारणास्तव अपात्र ठरवण्यात आले, तर त्याला सहा वर्षे किंवा त्याहून अधिक कालावधीसाठी निवडणूक लढवण्यापासून वंचित केले जाते. यापूर्वी अपात्र ठरलेल्या संसद सदस्यांमध्ये जयललिता आणि लालू प्रसाद यादव आणि अलीकडे पी.पी. मोहम्मद फैसल आणि राहुल गांधी यांचा समावेश आहे. तथापि, हकालपट्टीनंतर असे कोणतेही बंधन नाही. कोणत्याही परिस्थितीत निवडणूक आयोगाला सहा महिन्यांत रिक्त जागा भरावी लागणार आहे. सार्वत्रिक निवडणुका तोंडावर आल्याने मोईत्रा यांच्या हकालपट्टीमुळे रिक्त झालेल्या जागा भरण्यासाठी कोणतीही पोटनिवडणूक होऊ शकत नाही. तिला अपात्र ठरवण्यात आले नसल्यामुळे 2024 मध्ये होणाऱ्या आगामी सार्वत्रिक निवडणुका लढविण्यास त्या स्वतंत्र असतील.
हेही वाचा :
- "आता महाभारताचं युद्ध पाहा", हकालपट्टीनंतर महुआ मोईत्रा यांची 'ती' प्रतिक्रिया चर्चेत; वाचा काय आहे प्रकरण
- खासदार महुआ मोईत्रा यांची संसदेतून हकालपट्टी, विरोधकांचा सभात्याग
