"സാമുദായിക ഐക്യം എന്നെ കൈവശപ്പെടുത്തിയ സമയത്ത്, ഞാൻ പന്ത്രണ്ട് വയസുള്ള ഒരു കുട്ടിയായിരുന്നു." ഹിന്ദുക്കളും മുസ്ലീങ്ങളും പാർസികളും തമ്മിലുള്ള ‘സൗഹൃദം’ ബാല്യകാല സ്വപ്നമായി കൊണ്ടുനടന്ന ഗാന്ധിജി ഒരിക്കൽ പറഞ്ഞു.
ഒരു ഇംഗ്ലീഷുകാരൻ സ്ഥാപിച്ച ഇന്ത്യൻ നാഷണൽ കോൺഗ്രസിന് 1885ൽ ബോംബെയിലെ പ്രഥമ പ്രസിഡന്‍റായി ഒരു ഹിന്ദു സ്ഥാനമേറ്റു. 1886ൽ കൊൽക്കത്തയിൽ ഒരു പാർസി, 1887ൽ മദ്രാസിൽ ഒരു മുസ്ലീം, ഒരു 1888ൽ അലഹബാദിലെ ഇംഗ്ലീഷുകാരൻ എന്നിങ്ങനെ സ്ഥാനം കൈമാറിയത് യാദൃശ്ചികമായി സംഭവിച്ച ഒന്നല്ല. തുടർന്നുള്ള വർഷങ്ങളിൽ സാംസ്കാരിക ബഹുസ്വരതയുടെയും മതേതരത്വത്തിന്‍റെയും ഏകീകരണമാണ് ഈ രീതി തുടർന്നതിലൂടെ അടയാളപ്പെടുത്തിയത്.
ത്യാഗവും നിസ്വാർഥതയും മാത്രമാണ് സ്വാതന്ത്ര്യത്തിലേക്കും സന്തോഷത്തിലേക്കുമുള്ള ശാശ്വതസത്യം എന്ന് മനസ്സിലാക്കി പ്രവത്തിക്കാൻ നാഷണൽ കോൺഗ്രസ് സ്ഥാപകൻ അലൻ ഒക്ടാവിയൻ ഹ്യൂം ഇന്ത്യയിലെ യുവാക്കളെ ഉപദേശിച്ചു.
സാംസ്കാരിക ബഹുവചനം, ഐക്യം തുടങ്ങിയ മൂല്യങ്ങൾ ഉൾക്കൊള്ളുന്ന പോർബന്തറുകാരനായിരുന്ന ഗാന്ധിജി ബാരിസ്റ്ററാകാൻ ഇംഗ്ലണ്ടിലേക്ക് പോകുന്നതിനുമുമ്പ് പരിശുദ്ധമായ ജീവിതം നയിക്കുമെന്ന് അമ്മയുടെ കാൽക്കൽ മുട്ടുകുത്തി വാഗ്ദാനം നൽകി. രണ്ട് പതിറ്റാണ്ടിലേറെ കാലം അഭിഭാഷകനായി ഗാന്ധിജി ജോലിചെയ്ത ദക്ഷിണാഫ്രിക്കയിൽ അദ്ദേഹത്തിന് അനുഭവിക്കേണ്ടി വന്ന അപമാനങ്ങളും ശാരീരിക ആക്രമണങ്ങളും അദ്ദേഹത്തെ അനിയന്ത്രിതവും വംശീയവുമായ അധികാരികൾക്കെതിരായ പ്രസ്ഥാനം രൂപികരിക്കാൻ പ്രാപ്തനാക്കി. 1906 അദ്ദേഹത്തിന്റെ ജീവിതത്തിലും ആധുനിക ലോക ചരിത്രത്തിലും ഒരു വഴിത്തിരിവായി മാറി.
ദക്ഷിണാഫ്രിക്കയിലാണ് സത്യാഗ്രഹം ജനിച്ചത്. “ഒരു വാൾ എടുത്തില്ല, തോക്കുപയോഗിച്ചില്ല, അസമത്വത്തെ പരാജയപ്പെടുത്തുന്നതിൽ ഗാന്ധിജി പ്രകടിപ്പിച്ച ധീരത സമാന്തരമില്ലാത്തതാണ്. ” - രാമചന്ദ്ര ഗുഹ ഒരു കന്നഡ വാരികയിൽ ഉദ്ധരിച്ചു. അതിന്റെ ശക്തി അത്തരത്തിലുള്ളതായിരുന്നു. നിങ്ങൾ ഞങ്ങൾക്കൊരു ന്യായാധിപനെ തന്നു. ഞങ്ങൾ നിങ്ങൾക്ക് മഹാത്മയെ തന്നു- അദ്ദേഹം പറഞ്ഞു.
ഭൂമിയിലെ ഏറ്റവും ശക്തമായ ഉപകരണം എന്നാണ് ഗാന്ധിജി സത്യാഗ്രഹത്തെ വിശേഷിപ്പിച്ചത്. മഹാത്മാഗാന്ധി മാതൃരാജ്യത്തേക്ക് മടങ്ങിയെത്തിയപ്പോൾ ഇന്ത്യ മുഴുവനായും താറുമാറായിരുന്നു. ബ്രിട്ടന്‍റെ നീരാളി പിടിത്തത്തിൽ പെട്ട് വിയർപ്പുമുട്ടിയിരുന്ന ദശലക്ഷക്കണക്കിന് നാട്ടുകാരെ വിദേശ ഭരണത്തിന്‍റെ നുകത്തിൽ നിന്നും ചൂഷണത്തിൽ നിന്നും അനീതിയിൽ നിന്നും മോചിപ്പിക്കുക എന്നതായിരുന്നു അദ്ദേഹത്തിന്റെ ദൗത്യം.