રંગનાથનનો જન્મ 9 ઓગસ્ટ 1892 ના રોજ ભારતમાં બ્રિટીશ શાસનના સમયે મધ્યમવર્ગ ના પરિવારમાં થયો હતો. તેમનો જન્મ દક્ષિણ ભારતના તમિલનાડુ રાજ્ય ના શીઆલી (જેને હવે સિરકાઝી તરીકે ઓળખાય છે) ના નાના નગરમાં થયો હતો. રંગનાથને ગણિતશાસ્ત્રી તરીકે ની વ્યાવસાયિક જીવન ની શરૂઆત કરી; તેમણે બી.એ. અને તેમના વતન પ્રાંત ની મદ્રાસ ક્રિશ્ચિયન કૉલેજમાંથી ગણિત માં એમ.એ.ની ડિગ્રી મેળવી, અને પછી તે અધ્યયન લાઇસન્સ મેળવ્યુ હતું.
તેમનું આજીવન લક્ષ્ય ગણિત શીખવવું હતું, અને તેઓ ક્રમઅનુસાર મેંગ્લોર, કોઈમ્બતુર અને મદ્રાસ (તમામ પાંચ વર્ષના ગાળા માં) ની યુનિવર્સિટીઓ માં ગણિતની ફેકલ્ટીના સભ્ય હતા. ગણિતના અધ્યાપક તરીકે, મોટાભાગે ગણિત ના ઇતિહાસ ઉપર તેમણે મુઠ્ઠીભર કાગળો પ્રકાશિત કર્યા હતા. બોલવામાં તકલીફ , એક શિક્ષક તરીકે ની તેમની કારકીર્દિમાં અવરોધરૂપ બની હતી .જોકે ધીમે ધીમે રંગનાથન આ તકલીફમાં થી છુટકારો મેળવ્યો હતો . ભારત સરકારે એસ.આર. રંગનાથન ને પુસ્તકાલય વિજ્ઞાનમાં મૂલ્યવાન યોગદાન આપવા બદલ પદ્મશ્રી થી સન્માનિત કર્યા હતા .
ગણિતના શિક્ષક તરીકેની કારકિર્દી
રંગનાથને વ્યાખ્યાન તરીકેની કારકિર્દી ની શરૂઆત 1921 માં મંગ્લોર ની સરકારી કોલેજ માં ગણિતના સહાયક તરીકે કરી હતી. આ દરમ્યાન તેમણે મોટાભાગે ગણિતના ઇતિહાસ ઉપર કેટલાક અધ્યયન કાગળો પ્રકાશિત કર્યા,. રંગનાથન મદ્રાસ ટીચર્સ ગિલ્ડના ગણિત અને વિજ્ઞાન વિભાગના સચિવ પણ હતા.
મદ્રાસ યુનિવર્સિટી લાઇબ્રેરી
રંગનાથનને જાન્યુઆરી 1924 માં યુનિવર્સિટી લાઇબ્રેરિયન માટે પસંદ કરવામાં આવ્યા હતા. નિમણૂકની એક શરત એ હતી કે પસંદ કરેલા ઉમેદવાર ને પુસ્તકાલયો અને પુસ્તકાલયના કામની તાલીમ માટે ઇંગ્લેંડ જવું પડશે. તેમને લાઇબ્રેરી મેનેજમેન્ટમાં આધુનિક પદ્ધતિઓ નો અભ્યાસ કરવા માટે લંડન મોકલવામાં આવ્યા હતા. ઇંગ્લેન્ડમાં ગાળેલા નવ મહિના રંગનાથન માટે તેમના વ્યવસાયીક જીવનમાં મોટો તફાવત લાવ્યા હતા તેમણે ખાસ કરીને ભારત જેવા દેશ માટે સામાજિક સંસ્થાઓ તરીકે પુસ્તકાલયોનું મહત્વ સમજ્યુ હતુ.
રંગનાથન એક એક્શન પ્લાન લઈને આવ્યા અને આમાંના ઘણા પર તે અમલ કરી શક્યા હતા :
1. પુસ્તકાલયને વર્ષના તમામ દિવસો સવારે 8 થી સાંજના 8 વાગ્યા સુધી ખુલ્લુ રાખવું;
2. અંડરગ્રેજ્યુએટ વિદ્યાર્થીઓ ને પુસ્તકાલયમાં પ્રવેશ આપવો
3. સઘન વપરાશકર્તા સહાયતા પૂરી પાડવી; રસપ્રદ વાત એ છે કે, તેમણે ગ્રંથપાલ તરીકે પદ સંભાળ્યા પછી ના થોડા જ વર્ષોમાં, રંગનાથને વપરાશકર્તા ની રુચિઓ ના આધારે પસંદ કરેલા વપરાશકર્તાઓ માટે વ્યક્તિગત જરૂરિયાતો (પાર્સ, સંશોધન વિદ્વાનોને વ્યક્તિગત સહાય?) ની અનુરૂપ સેવા રજૂ કરી; રંગનાથ દ્રારા આ સેવા એચ.પી. લુહ્ન દ્રારા રજુ કરવામાં આવેલ ‘માહિતી ના પસંદગીના પ્રસાર’ વિચાર ના ઓછામાં ઓછા બે દાયકાઓ પહેલા અમલમાં મુકી હતી
4. વપરાશકર્તા સમુદાય ની આવશ્યકતાઓને આધારે સ્ટોકનું વિભિન્નકરણ;
5. ગ્રંથાલયને દૃશ્યક્ષમ બનાવવા અને તેના સંસાધનો અને સેવાઓ જાહેર કરવા માટેના કાર્યક્રમોનું આયોજન કરવું (દા.ત., દર અઠવાડિયે, શહેરના અખબારોની રવિવાર ની આવૃત્તિમાં પુસ્તકાલયમાં ઉમેરવામાં આવતા નવા પુસ્તકોની સૂચિ મુકવી; તેઓ જુદા જુદા મંચો પર સંબોધન કરશે; તેમણે પુસ્તકાલય વિશે ના સામયિકો માં અને અને અખબારો, વગેરે લેખ લખ્યાં હતાં);
6. થોડી ફી માટે ‘પુસ્તકોની હોમ ડિલિવરી’ સેવા રજૂ કરી;
7. વપરાશકર્તાઓ માટે યોગ્ય પ્રકાર ની વાતાવરણ બનાવવું.
આદર્શમૂલક સિદ્ધાંતો
1931 સુધીમાં તેમની ફિલોસોફિકલ ફાઉન્ડેશન માટેની શોધ, પુસ્તકાલય વિજ્ઞાન ના પાંચ કાયદા સ્ફટિકીકૃત થઈ અને એક પુસ્તક (રંગનાથન 1931) તરીકે પ્રકાશિત થઈ હતી. પાંચ કાયદા માટેની પ્રેરણા, ખુદ રંગનાથન અનુસાર, ધર્મશાસ્ત્રના લેખક મનુ તરફથી આવી હતી. રંગનાથન મનુને ટાંકે છે.
પાંચ કાયદા:
• પુસ્તકો ઉપયોગ માટે છે
. દરેક વાચક તેનું પુસ્તક
• દરેક પુસ્તક તેના વાચક
. વાચકનો સમય બચાવો
• લાઇબ્રેરી એ વધતી જતી સજીવ છે
રંગનાથનનો ગ્રંથાલયકાર તરીકેનો મુખ્ય ઉદ્દેશ માહિતીના શોધમાં રહેલા બધાને તેમના જ્ઞાનના આધારને વિસ્તૃત કરવા, સરળતાથી સંશોધન, શીખવા, શિક્ષણ, નિર્ણય, નિર્ણય, મનોરંજન અથવા ફક્ત ઉત્સુકતા માટે માહિતી ને સુલભ અને સરળતા થી પ્રાપ્ત કરી શકાય તેવું બનાવવાનો હતો.
પુસ્તકાલય સંગઠનો અને જાહેર પુસ્તકાલયની ચળવળ
તેની વ્યાવસાયિક કારકીર્દિ ની શરૂઆતમાં, રંગનાથનને પુસ્તકાલય ની ચળવળને લોકોની ચળવળ બનાવવા માટે રાજકીય સમર્થનનું મહત્વ સમજાયું હતું. 1927 માં ભારતની સ્વતંત્રતા ચળવળ ને આગળવધારતી ભારતીય રાષ્ટ્રીય કોંગ્રેસની બેઠકના સલગ્નમાં મદ્રાસમાં ઓલ ઇન્ડિયા પબ્લિક લાઇબ્રેરી કોન્ફરન્સ યોજાઇ હતી. પરિષદમાં રંગનાથન ને કેટલાક સ્થાનિક સામાજિક અને રાજકીય ભારે વગવાળા વ્યક્તિઓ સાથે પરિચય કરવાની તક મળી હતી . સર કે.વી. કૃષ્ણસ્વામી ઐય્યર, મદ્રાસના અગ્રણી ધારાસાસ્ત્રી અને ભારતીય રાષ્ટ્રીય કોંગ્રેસ સાથે સંકળાયેલા કેટલાક અન્ય જાણીતા વ્યક્તિઓના ટેકા થી, રંગનાથને જાન્યુઆરી 1928 માં મદ્રાસ લાઇબ્રેરી એસોસિએશન (એમએએલએ) ની સ્થાપના કરી હતી. ગામડાના લોકોને પુસ્તકાલય ની સુવિધા આપવા માટે રંગનાથને હરતીફરતી લાઇબ્રેરી સેવાની કલ્પના કરી અને પ્રથમ બળદ ગાડા લાઇબ્રેરી સેવા મદ્રાસ પ્રેસિડેન્સીના તંજોર (હવે, થાંજાવર) જિલ્લાના કેટલાક ગામો માં શરૂ કરવામાં આવી હતી; તેની વિશાળ સફળતાના પગલે જિલ્લાના અન્ય ભાગોમાં અને પ્રેસિડેન્સી ના અન્ય સ્થળો એ ઘણી સમાન યોજનાઓ શરૂ કરવામાં આવી – હરતી ફરતી લાઇબ્રેરીઓ માટે નું ભંડોળ લોકો દ્વારા પૂરું પાડવામાં આવ્યું અને લોકો એ તેનું સમર્થન કર્યું હતું .
તેમને ખાતરી હતી કે રાષ્ટ્રીય વિકાસ માટે અસરકારક જાહેર પુસ્તકાલય પદ્વતિ આવશ્યક છે અને નિ શુલ્ક જાહેર પુસ્તકાલય સેવાના મજબૂત હિમાયતી બન્યા હતા. તેમણે ભારત નાં ઘણાં રાજ્યો માટે જાહેર પુસ્તકાલયનાં બીલો બનાવ્યાં હતા. એમ.એ.એ.એલની સ્થાપના ના 20 વર્ષ પછી,રંગનાથન ના પ્રયત્નો થી મદ્રાસ પબ્લિક લાઇબ્રેરીઝ એક્ટ 1948 માં મદ્રાસ પ્રેસિડેન્સી ની વિધાનસભા દ્વારા પસાર કરવામાં આવ્યો હતો,
રંગનાથને ભારત માટે રાષ્ટ્રીય પુસ્તકાલય પ્રણાલી ની યોજના પણ તૈયાર કરી હતી. ભારત સરકારે નવી દિલ્હીમાં રાષ્ટ્રીય સેન્ટ્રલ લાઇબ્રેરી સ્થાપવાની શક્યતાઓ ને શોધવા માટે એક સમિતિની સ્થાપના કરી, એસ.આર. રંગનાથનને કમિટીના સભ્ય તરીકે નિમણુંક કરી હતી . રંગનાથ ને એક લાઇબ્રેરી ડેવલપમેન્ટ પ્લાન તૈયાર કર્યો હતો : કેન્દ્ર અને બંધારણ રાજ્યો માટે ડ્રાફ્ટ લાઇબ્રેરી બિલ સાથે ભારત માટે ત્રીસ વર્ષનો કાર્યક્રમ (રંગનાથન 1950). રંગનાથન દ્વારા શરૂ કરાયેલા પ્રયાસો ને કારણે આજે 20 થી વધુ ભારતીય રાજ્યોએ જાહેર પુસ્તકાલય કાયદો પસાર કર્યો છે.
રંગનાથન 1944 થી 1953 દરમિયાન ભારતીય લાઇબ્રેરી એસોસિએશનના અધ્યક્ષ તરીકે પણ રહ્યા હતા. તેમણે મૈસુર લાઇબ્રેરી એસોસિએશન (હાલના કર્ણાટક સ્ટેટ લાઇબ્રેરી એસોસિએશન) અને ઇન્ડિયન એસોસિએશન ઑફ ટીચર્સ ઓફ લાયબ્રેરી વિજ્ઞાન(આઈએટીએલઆઈએસ) ની સ્થાપના પણ કરી (હવે, ઇન્ડિયન એસોસિએશન ઑફ ટીચર્સ ઑફ લાયબ્રેરી વિજ્ઞાન).
સન્માન અને પુરસ્કારો
• રાવ સાહેબ (બ્રિટીશ શાસનમાં ભારત સરકાર તરફથી 1935 માં)
ડોકટરેટ સન્માન કાયસ (દિલ્હી યુનિવર્સિટી, 1948)
• માનદ ફેલો, વર્જિનિયા બિબિલોગ્રાફિક સોસાયટી, 1951
માનદ સભ્ય, ભારતીય વિશેષ પુસ્તકાલયો અને માહિતી કેન્દ્રો સંગઠન , 1956
• પદ્મશ્રી (1957 માં ભારત સરકાર તરફથી)
• માનદ ઉપપ્રમુખ, લાઇબ્રેરી એસોસિએશન (લંડન), 1957
• માનદ ફેલો, ઇન્ટરનેશનલ ફેડરેશન ફોર ડોક્યુમેન્ટેશન, 1957
• માનદ ડીલિટ (યુનિવર્સિટી ઓફ પિટ્સબર્ગ, 1964)
• માનદ ફેલો, ભારતીય ધોરણો સંસ્થા, 1967
• રાષ્ટ્રીય સંશોધન પ્રોફેસર (ભારત સરકાર, 1965)
માર્ગારેટ માન પ્રશંસાપત્ર (અમેરિકન લાઇબ્રેરી એસોસિએશન, 1970; પ્રથમ વખત યુએસએ બહારના વ્યક્તિને પ્રશંસાપત્ર રજૂ કરાયું)
• ગ્રાન્ડ નાઈટ ઓફ પીસ, માર્ક ટ્વેઇન સોસાયટી, યુ.એસ.એ., 1971
રંગનાથ ને પોતે વિવિધ સંસ્થાઓ / સ્થળોએ જ્યાં કામ કર્યું હતું ત્યાં વિદ્યાર્થીઓ ને ઇનામ / વિદ્યાર્થી શિષ્યવૃત્તિ આપી હતી.
• 1934: એડવર્ડ બી. રોસ સ્ટુડન્ટશીપ, મદ્રાસ ક્રિશ્ચિયન કોલેજ
• 1958: ગણિત માટે સારદા રંગનાથન પુરસ્કાર, સરકારી કોલેજ, મંગ્લોર
• 1958: સારાદા રંગનાથન મેરિટ પ્રાઇઝ, સંસ્કૃત કોલેજ, શ્રીપરંબુદુર (ચેન્નાઈ નજીક)
• 1959 સારાદા રંગનાથન મેરિટ પ્રાઇઝ, હાઇ સ્કૂલ, ઉજ્જૈન, મધ્યપ્રદેશ
નિષ્કર્ષ
પુસ્તકાલયો, માહિતી કાર્ય અને સેવાના ભાગ્યે જ એવા કોઈ પાસા છે જેનો સ્પર્શ રંગનાથન કર્યો ન હોય. તે પ્રચુર લેખક અને સંશોધનકાર હતા; તેમણે ખૂબ જ અંત સુધી લખવાનું અને પ્રકાશિત કરવાનું ચાલુ રાખ્યું હતું . તેમના જીવનકાળ દરમિયાન તેમણે 60 થી વધુ પુસ્તકો અને 1500+ સંશોધન પત્ર / લેખો પ્રકાશિત કર્યા હતા. તેનો વારસો સમગ્ર ભારતની પુસ્તકાલયો અને શૈક્ષણિક સંસ્થાઓમાં જોઈ શકાય છે. રંગનાથન અને તેમના વિચારો ધ્યાન આકર્ષિત કરવાનું ચાલુ રાખે છે કારણ કે તેમના ઉપકરણો અને તકનીકો અને ડિજિટલ યુગ પણ સુસંગત છે અને ઉપયોગ કરી શકાય છે .
