ਹੀਰੋਸ਼ੀਮਾ ਉੱਤੇ ਪਹਿਲਾ ਪਰਮਾਣੂ ਬੰਬ ਡਿੱਗਣ ਦੀ ਅੱਜ 75ਵੀਂ ਵਰ੍ਹੇਗੰਢ ਹੈ। ਇਹ ਕਾਫ਼ੀ ਤਸੱਲੀ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿ ਅਗਸਤ 1945 ਵਿੱਚ ਹੀਰੋਸ਼ੀਮਾ-ਨਾਗਾਸਾਕੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪਰਮਾਣੂ ਬੰਬ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਗਈ। ਇਹ ਅਨੁਮਾਨ ਲਗਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਇਸ ਪਰਮਾਣੂ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਵਿੱਚ 120,000 ਤੋਂ ਵੱਧ ਨਿਰਦੋਸ਼ ਜਾਪਾਨੀ ਨਾਗਰਿਕ ਮਾਰੇ ਗਏ ਤੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਝੁਲਸੇ ਗਏ। ਉਸ ਬੰਜਰ ਰੇੜੀਓਐਕਟਿਵ ਕਬਰਿਸਤਾਨ ਜੋ ਮਸ਼ਹੂਮ ਦੇ ਬੱਦਲ ਵਿੱਚੋਂ ਬਾਹਰ ਨਿੱਕਲੇ ਹਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਲਈ ਇਹ ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਕੋੜਾ ਸੱਚ ਬਣ ਗਿਆ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਜਿੰਦਾ ਲੋਕ ਮ੍ਰਿਤਕਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਨਾਲੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਖ਼ੁਸ਼ਕਿਸਮਤ ਸਮਝਣ ਲੱਗੇ।
ਖ਼ੁਸਕਿਸਮਤੀ ਨਾਲ ਸਾਲ 1945 ਤੋਂ 75 ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਵੱਡੀਆਂ ਪਰਮਾਣੂ ਤਾਕਤਾਂ ਅਮਰੀਕਾ ਤੇ ਸੋਵੀਅਤ ਯੂਨੀਅਨ ਦਰਮਿਆਨ ਰਣਨੀਤਕ ਸਮਝੌਤੇ ਤੇ ਸੁਮੇਲ ਦੇ ਸ਼ਲਾਘਾਯੋਗ ਕਦਮ ਦੇ ਕਾਰਨ ਪਰਮਾਣੂ ਬੰਬ ਦੁਨੀਆ ਵਿੱਚ ਦੁਬਾਰਾ ਫਿਰ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਵਰਤਿਆ ਗਿਆ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਅਜਿਹੀ ਹੀ ਇੱਕ ਸਥੀਤੀ 1962 ਵਿੱਚ ਕਯੂਬਾ ਮਿਸਾਇਲ ਸੰਕਟ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਫਿਰ ਤੋਂ ਪੈਦਾ ਹੋ ਗਈ ਸੀ। ਨਾਗਾਸਾਕੀ ਵਿੱਚ 9 ਅਗਸਤ, 1945 ਵਿੱਚ ਅਣੁਬੰਬ ਡਿੱਗਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕਦੀ ਵੀ ਦੂਜੀ ਵਾਰ ਇਸ ਭਿਆਨਕ ਅਸਲ੍ਹਾ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਗਈ।
ਪਰ ਵਿਸ਼ਵ ਦੀ ਮੌਜੂਦਾ ਪਰਮਾਣੂ ਸਥਿਤੀ ਨੂੰ ਵੇਖਦੇ ਹੋਏ ਇਹ ਉਮੀਦ ਕਰਨਾ ਮੁਸ਼ਕਲ ਜਾਪਦਾ ਹੈ ਕਿ ਵਿਸ਼ਵ ਹੀਰੋਸ਼ੀਮਾ ਦੇ 80 ਵੇਂ ਸਾਲ ਤੱਕ ਆਪਣਾ ਰਿਕਾਰਡ ਕਾਇਮ ਰੱਖ ਸਕੇਗਾ। 3 ਅਗਸਤ ਨੂੰ ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਸ਼ਟਰ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਪਰਿਸ਼ਦ ਦੁਆਰਾ ਸੌਂਪੀ ਗਈ ਇੱਕ ਭਰੋਸੇਮੰਦ ਰਿਪੋਰਟ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਚਿੰਤਾਜਨਕ ਗੱਲ ਕਹੀ ਗਈ ਹੈ ਕਿ ਪਰਮਾਣੂ ਹਥਿਆਰਾਂ ਨਾਲ ਲੈਸ ਉੱਤਰੀ ਕੋਰੀਆ ਨੇ ਛੋਟੇ ਪਰਮਾਣੂ ਬੰਬ ਬਣਾਏ ਹੋਣਗੇ ਜੋ ਬੈਲਿਸਟਿਕ ਮਿਜ਼ਾਈਲਾਂ ਵਿੱਚ ਫਿੱਟ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ।
ਇਸ ਰਿਪੋਰਟ ਦੀ ਜਾਂਚ ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਸ਼ਟਰ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਪਰਿਸ਼ਦ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੀ ਜਾਏਗੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਅਸਥਾਈ ਮੈਂਬਰ ਬਣਨ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਪਯੋਂਗਯਾਂਗ ਨੇ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਹੀ ਅਸ਼ਾਂਤ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਨੂੰ ਯਕੀਨੀ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਜੋ ਕਦਮ ਚੁੱਕੇ ਹਨ ਉਹ ਸਿਰਫ਼ ਬਰਫ਼ ਦੇ ਛਾਲੇ ਹਨ। ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਤੌਰ `ਤੇ ਬਾਹਰੀ ਰਾਸ਼ਟਰ (ਸੁਰੱਖਿਆ ਪਰਿਸ਼ਦ ਦੇ ਪੰਜ ਮੈਂਬਰ) ਅਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਖੁਸ਼ਹਾਲ (ਜੀ -20) ਦੇਸ਼ ਅਜੇ ਵੀ ਆਪਣੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਨੂੰ ਯਕੀਨੀ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਪਰਮਾਣੂ ਹਥਿਆਰਾਂ `ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਜੋ ਆਪਸੀ ਤਬਾਹੀ ਨੂੰ ਯਕੀਨੀ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ।
ਬੋਧਿਕ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਪਰਮਾਣੂ ਹਥਿਆਰਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵਧਾਉਣਾ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਲਈ ਵਿਸ਼ਾਲ ਤਬਾਹੀ ਦੇ ਹਥਿਆਰਾਂ ਦੇ ਡਰ ਨੂੰ ਘਟਾਉਣ ਲਈ ਜਾਇਜ਼ ਮੰਨਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਪਰਮਾਣੂ ਹਥਿਆਰਾਂ ਦੀ ਵੱਧ ਗਿਣਤੀ ਨੂੰ ਹੋਰ ਵੀ ਵਧੀਆ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਭਾਵੇਂ ਘੱਟ ਹਥਿਆਰ ਇੱਕੋ ਜਿਹੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਮਹਾਂ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਵਿੱਚ ਪਰਮਾਣੂ ਹਥਿਆਰਾਂ ਦੇ ਮਾਮਲੇ ਵਿੱਚ ਸੀਮਾ ਨਿਰਧਾਰਤ ਕਰਨ ਦੇ ਟੀਚੇ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ।
ਇਸ ਹਦ ਤੱਕ ਉੱਤਰ ਕੋਰੀਆ ਤੇ ਉਸ ਤੋਂ ਵੱਧ ਪਰਮਾਣੂ ਕੀ ਸ਼ਕਤੀ ਰੱਖਣ ਵਾਲੇ ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਸ਼ਟਰ ਅਮਰੀਕਾ, ਰੂਸ ਤੇ ਚੀਨ ਦੇ ਵਿੱਚ ਅਸੁਰੱਖਿਆ ਬਾਰੇ ਪੱਤਰ ਵਿਹਾਰ ਸਮਝੋਤਾ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ।
ਸ਼ੀਤ ਯੁੱਧ ਦੀ ਸਿਖਰਲੀ ਸਥਿਤੀ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਦੋ ਮਹਾਂ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਦੇ ਵਿੱਚ ਰਣਨੀਤਕ 55,000 ਤੋਂ ਵੱਧ ਸੂਟਕੇਸਾਂ ਦੇ ਸੰਸਕਰਣ ਸਮੇਤ ਪਰਮਾਣੂ ਹਥਿਆਰ ਸਨ। ਦਸੰਬਰ 1991 ਵਿੱਚ, ਸੋਵੀਅਤ ਰੂਸ ਅਤੇ ਸ਼ੀਤ-ਯੁੱਧ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵਿਸ਼ਵ ਵਿੱਚ ਪਰਮਾਣੂ ਹਥਿਆਰਾਂ ਵਿੱਚ ਵੱਡੀ ਕਮੀ ਲਾਗੂ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਭਾਰਤ ਨੇ 1974 ਵਿੱਚ ਪਰਮਾਣੂ ਪਰੀਖਣ ਕੀਤਾ ਪਰ ਇਸ ਸਮਰੱਥਾ ਨੂੰ ਹਥਿਆਰ ਵਜੋਂ ਨਹੀਂ ਬਣਾਇਆ ਅਤੇ ਇਸ ਦੀ ਪਰਮਾਣੂ ਸਥਿਤੀ ਮੁਅੱਤਲ ਰਹੀ।
ਪਰਮਾਣੂ ਸਥਿਰਤਾ ਨੂੰ 1970 ਵਿੱਚ ਰਸਮੀਂ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਪਰਮਾਣੂ ਗ਼ੈਰਪ੍ਰਸਾਰ ਸੰਧੀ (ਐਨਪੀਟੀ) ਨੂੰ ਬਣਾਈ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਸ਼ਟਰ ਅਮਰੀਕਾ ਤੇ ਸੋਬੀਅਤ ਰੂਸ ਦੇ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਮਝੋਤਾ ਹੋਇਆ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਵੀ ਪਰਮਾਣੂ ਕਲੱਬ ਦੀ ਸੀਮਤ ਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਵੱਖ ਰੱਖਣਾ ਤੈਅ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਐਨਪੀਟੀ ਦਾ ਮੂਲ ਉਦੇਸ਼ ਹਾਰੀਆਂ ਸ਼ਕਤੀਆਂ (ਜਰਮਨ, ਜਾਪਾਨ ਤੇ ਇਟਲੀ) ਨੂੰ ਇਸ ਸਮਰੱਖਥਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਤੋਂ ਰੋਕਣਾ ਸੀ। ਇਸ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਤਰਕ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਮਹਾਸ਼ਕਤੀਆਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਦੇ ਲਈ ਪਰਮਾਣੂ ਹਥਿਆਰਾਂ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ ਤੇ ਉਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਮਦਦ ਕਰੇਗਾ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਦੀ ਲੋੜ ਹੋਵੇਗੀ। ਜੇਕਰ ਹੋਰ ਸਾਰੇ ਰਾਸ਼ਟਰ ਆਪਣੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਪਰਮਾਣੂ ਹਥਿਆਰ ਹਾਸਿਲ ਕਰਨ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰ ਦਾ ਤਿਆਗ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਦੁਨੀਆ ਇੱਕ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਸਥਾਨ ਬਣ ਜਾਵੇਗਾ।
ਇਹ ਸਪੱਸ਼ਟ ਸੀ ਕਿ ਅਜਿਹੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਵਿਵਹਾਰਕ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਸ਼ੀਤ ਯੁੱਧ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੇ ਸਮੇਂ ਭਾਰਤ, ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਤੇ ਉੱਤਰੀ ਕੋਰੀਆ ਨੇ ਪਰਮਾਣੂ ਪ੍ਰੀਖਣ ਕਰਕੇ ਇਹ ਸਾਬਿਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਵੱਡੇ ਪੈਮਾਨੇ ਦੇ ਹਥਿਆਰ ਰੱਖਣ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਹੈ।
ਇਜ਼ਰਾਇਲ ਨੇ ਇੱਕ ਅਸਪਸ਼ਟ ਸਥਿਤੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਇਰਾਕ, ਈਰਾਨ ਅਤੇ ਲੀਬੀਆ ਵਰਗੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਵੱਖਰੇ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਪਰਮਾਣੂ ਹਥਿਆਰਾਂ ਦੇ ਰਾਹ ਉਪਰ ਅੱਗੇ ਵਧਣ ਤੋਂ ਰੋਕਿਆ ਗਿਆ। ਸੰਖੇਪ ਵਿੱਚ ਗਲੋਬਲ ਨਿਊਕਲੀਅਰ ਕਲੱਬ ਦਾ ਇੱਕਤਰਫ਼ਾ ਦਾਅਵਾ ਕਰ ਕੇ ਕੌਮੀ ਪ੍ਰਭੂਸੱਤਾ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਪਰਮਾਣੂ ਸ਼ਕਤੀ ਅਟੱਲ ਸੁਰੱਖਿਆ ਢਾਲ ਦਾ ਸਮਾਨਾਰਥੀ ਬਣ ਗਈ।
ਇੱਕ ਗੌਰ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਪੈਟਰਨ ਵਿੱਚ ਪਰਮਾਣੂ ਹਥਿਆਰਾਂ ਦਾ ਮੁੱਖ ਮਿਸ਼ਨ ਜੋ ਹੋਰਾਂ ਦੀ ਪਰਮਾਣੂ ਤਾਕਤ 'ਤੇ ਰੋਕ ਲਗਾਉਣਾ ਸੀ, ਪਿਛਲੇ ਦੋ ਦਹਾਕਿਆਂ ਤੋਂ ਕਮਜ਼ੋਰ ਹੋ ਗਿਆ ਖ਼ਾਸਕਰ ਵਿਸ਼ਵਵਿਆਪੀ ਅੱਤਵਾਦ ਦੁਆਰਾ ਚੁਣੌਤੀ ਦੇ ਬਾਅਦ ਜਿਵੇਂ ਕਿ 11/11 ਅਤੇ 2001 2008 ਦੇ ਮੁੰਬਈ ਅੱਤਵਾਦੀ ਹਮਲੇ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਪਰਮਾਣੂ ਹਥਿਆਰ ਯੋਗ ਅੱਤਵਾਦ ਇਕ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਚੁਣੌਤੀ ਬਣ ਗਿਆ ਹੈ । ਕੁਝ ਰਾਜ ਨੇਤਾਵਾਂ ਦੀ ਜਟਿਲਤਾ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਇਸ ਖੇਤਰ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਤ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਟੈਕਨੋਲੋਜੀਕਲ ਘਟਨਾਕ੍ਰਮ ਨੇ ਅਜਿਹੀ ਸਥਿਤੀ ਪੈਦਾ ਕੀਤੀ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਗ਼ੈਰ-ਰਾਜ ਦੇ ਵਿਅਕਤੀ ਫੀਸ਼ਾਇਲ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਸਮਾਜਕ ਸਥਿਰਤਾ ਲਈ ਖ਼ਤਰਾ ਪੈਦਾ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ।
ਮਸ਼ਰੂਮ ਦੇ ਬੱਦਲਾਂ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੁਨੀਆ ਫ਼ਿਰ ਤੋਂ ਹੀਰੋਸ਼ੀਮਾ ਦੀ 75 ਵੀਂ ਵਰ੍ਹੇਗੰਢ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਗਏ, ਕਿਉਂਕਿ ਪਰਮਾਣੂ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਨੂੰ ਵੱਡੀਆਂ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਵਿਚਾਲੇ ਇੱਕ ਵਰਜਤ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਤੇ ਰਾਜਨੀਤਕ ਤੇ ਸੁਰੱਖਿਆ ਦੇ ਵਿਗਾੜ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਹੋਰ ਪੱਧਰਾਂ ਉੱਤੇ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇਗਾ। ਬਦਕਿਸਮਤੀ ਨਾਲ ਇਹ 2020 ਵਿੱਚ ਅਜਿਹਾ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਅਮਰੀਕਾ ਤੇ ਰੂਸ ਵਿਚਾਲੇ ਤੇ ਚੀਨ ਤੇ ਅਮਰੀਕਾ ਵਿਚਾਲੇ ਤਣਾਅ ਝਲਕ ਰਿਹਾ ਹੈ।
ਅਫ਼ਸੋਸ ਹੈ ਕਿ ਕਈ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਹੁਣ ਮੰਨਦੀਆਂ ਹਨ ਕਿ ਰਣਨੀਤਕ ਪਰਮਾਣੂ ਹਥਿਆਰ ਇੱਕ ਵਿਕਲਪ ਹਨ ਤੇ ਨੀਤੀਆਂ ਨੂੰ ਯੋਗ ਪਰਮਾਣੂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਲਈ ਅੱਗੇ ਧੱਕਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਉੱਤਰ ਕੋਰੀਆ ਅਸੁਰੱਖਿਆ ਦੇ ਕਾਰਨ ਪਰਮਾਣੂ ਹਥਿਆਰਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਇਕੱਲਾ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਨਿਸਚਿਤ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਦੁਨੀਆ ਉੱਤੇ ਅਗਲੇ 6 ਅਗਸਤ ਤੱਕ ਪਰਮਾਣੂ ਸ਼ਕਤੀ ਦੇ ਕਾਲੇ ਬੱਦਲ ਹੋਲੀ ਹੋਲੀ ਇਕੱਠੇ ਹੁੰਦੇ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਦੁਨੀਆ ਦੀ ਲੀਡਰਸ਼ਿੱਪ ਹੀਰੋਸ਼ੀਮਾ ਤੋਂ ਸਬਕ ਸਿੱਖਣ ਵਿੱਚ ਕਮਜ਼ੋਰ ਨਜ਼ਰ ਆ ਰਿਹਾ ਹੈ।
(ਲੇਖਕ- ਸੀ ਉਦੈ ਭਾਰਸਕਰ)
