ਬਠਿੰਡਾ:ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਬਣਿਆ ਕਿਲ੍ਹਾ ਜੋ ਕਿ ਸਨ ਦੋ ਸੌ ਵਿੱਚ ਮਾਰਵਾੜ ਦੇ ਰਾਜਾ ਵਿਨੈਪਾਲ ਵੱਲੋਂ ਬਣਵਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਮਾਰਵਾੜ ਦਾ ਰਾਜਾ ਬਿਨੈਪਾਲ ਸ਼ਿਕਾਰ ਖੇਡਦਾ ਖੇਡਦਾ ਜਦੋਂ ਇਸ ਸਥਾਨ 'ਤੇ ਪਹੁੰਚਿਆ ਤਾਂ ਉਸ ਨੇ ਵੇਖਿਆ ਕਿ ਇਸ ਸਥਾਨ ਉੱਪਰ ਸਤਲੁਜ ਦਰਿਆ ਵਗਦਾ ਸੀ। ਪਾਣੀ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਮੁਖ ਲੋੜ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਉਸ ਵੱਲੋਂ ਇਸ ਸਥਾਨ ਉਪਰ ਰਿਹਾਇਸ਼ ਕਰਨ ਲਈ ਇਸ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਕੀਤੀ ਗਈ ਅਤੇ ਅੱਜ ਇਸ ਕਿਲ੍ਹਾ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਬਣੇ ਹੋਏ ਕਰੀਬ ਦੋ ਹਜ਼ਾਰ ਸਾਲ ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਹਨ।
ਕਿਲ੍ਹਾ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਤੋਂ ਜਾਣੂ ਕਰਵਾਉਂਦੇ ਹੋਏ ਕਥਾ ਵਾਚਕ ਗੁਰਚਰਨ ਸਿੰਘ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਉਹ ਇਸ ਅਸਥਾਨ ਉੱਪਰ ਪਿਛਲੇ ਗਿਆਰਾਂ ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਬਤੌਰ ਕਥਾ ਵਾਚਕ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਭਾਰਤ ਦੀ ਆਖ਼ਰੀ ਰਾਣੀ ਰਜ਼ੀਆ ਸੁਲਤਾਨਾ ਨੂੰ ਮੁਗਲਾਂ ਵੱਲੋਂ ਇਸ ਅਸਥਾਨ ਉੱਪਰ ਇੱਕ ਨੌਕਰ ਨਾਲ ਕੈਦ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਜਿਸ ਵੱਲੋਂ ਨੌਕਰ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਨਾਲ ਡਿਉੜੀ ਤੋਂ ਛਾਲ ਮਾਰ ਕੇ ਇਸ ਕੈਦ ਵਿੱਚੋਂ ਨਿਕਲਿਆ ਗਿਆ ਸੀ।
ਇਸ ਕਿਲ੍ਹਾ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਬੜਾ ਲੰਮਾ ਚੌੜਾ ਹੈ। ਸੰਨ 1704 ਈਸਵੀ ਵਿਚ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਮੁਗਲਾਂ ਨਾਲ ਚੌਦਾਂ ਜੰਗਾਂ ਲੜਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸ੍ਰੀ ਮੁਕਤਸਰ ਸਾਹਿਬ ਵਿਖੇ ਆਖ਼ਰੀ ਜੰਗ ਲੜਨ ਉਪਰੰਤ ਇਸ ਅਸਥਾਨ 'ਤੇ ਆਏ ਸਨ। ਤਖ਼ਤ ਸ੍ਰੀ ਦਮਦਮਾ ਸਾਹਿਬ ਜਿਸ ਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਭਾਗੋ ਕੀ ਤਲਵੰਡੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਵਿਖੇ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਡੱਲੇ ਚੌਧਰੀ ਪਾਸ ਰੁਕੇ ਸਨ।
ਖਾਨ ਵਜੀਦੇ ਨੂੰ ਜਦੋਂ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਪਤਾ ਲੱਗਿਆ ਤਾਂ ਉਸ ਨੇ ਡੱਲੇ ਚੌਧਰੀ ਨੂੰ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਦੇ ਬਾਗ਼ੀ ਹੋਣ ਸਬੰਧੀ ਇਕ ਪੱਤਰ ਲਿਖਿਆ ਅਤੇ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਕਰਨ ਦੀ ਹਦਾਇਤ ਦਿੱਤੀ। ਇਸ ਦੇ ਉਲਟ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਹਵਾਲੇ ਕਰਨ ਦੀ ਬਜਾਏ ਡੱਲੇ ਚੌਧਰੀ ਨੇ ਖਾਨ ਵਜੀਦੇ ਨੂੰ ਜੰਗ ਦਾ ਸੱਦਾ ਦਿੱਤਾ। ਉਪਰੰਤ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਹਾਜੀ ਰਤਨ ਫ਼ਕੀਰ ਕੋਲ ਆਏ, ਜਿੱਥੇ ਹੁਣ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਹਾਜੀ ਰਤਨ ਸਾਹਿਬ ਸੁਸ਼ੋਭਿਤ ਹੈ।
ਉਦੋਂ ਇਸ ਕਿਲ੍ਹਾ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਆਲੇ ਦੁਆਲੇ ਛੋਟਾ ਜਿਹਾ ਪਿੰਡ ਵਸਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਜਿਸਦਾ ਨਾਮ ਭੱਟੀ ਪਿੰਡ ਸੀ। ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਸ ਦਾ ਨਾਂ ਭਟਿੰਡਾ ਪੈ ਗਿਆ ਜੋ ਕਿ ਅੱਜ ਵੀ ਰੇਲਵੇ ਦੀਆਂ ਟਿਕਟਾਂ ਉੱਪਰ ਭਠਿੰਡਾ ਹੀ ਲਿਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਇਸ ਸ਼ਹਿਰ ਦਾ ਨਾਮ ਬਠਿੰਡਾ ਪੈ ਗਿਆ। ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਪਿੰਡ ਵਾਸੀਆਂ ਵੱਲੋਂ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਆਉਣ ਦਾ ਸੱਦਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਉਪਰੰਤ ਜਦੋਂ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਵੱਲੋਂ ਕਿਲ੍ਹਾ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਡਿਉਢੀ ਨੇੜੇ ਆ ਕੇ ਪਿੰਡ ਵਾਸੀਆਂ ਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ ਗਿਆ ਕਿ ਤੁਹਾਨੂੰ ਕਿਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਦੁੱਖ ਤਕਲੀਫ਼ ਹੈ ਤਾਂ ਦੱਸੋ ਤਾਂ ਪਿੰਡ ਵਾਸੀਆਂ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਇਸ ਕਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਦਿਓ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਕਿ ਫ਼ਸਲਾਂ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖ ਦਾ ਨੁਕਸਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ।