ਗਯਾ: ਬਾਲੀਵੁੱਡ 'ਚ ਸੁਨੀਲ ਦੱਤ, ਨਰਗਿਸ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬੇਟੇ ਸੰਜੇ ਦੱਤ ਅਜਿਹੇ ਸਿਤਾਰੇ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਚਮਕ ਹਮੇਸ਼ਾ ਬਣੀ ਰਹੇਗੀ। ਸੰਜੇ ਦੱਤ ਦੀ ਨਾਨੀ ਜੱਦਨਬਾਈ ਦਾ ਵੀ ਡਾਂਸ ਸੰਗੀਤ ਦੀ ਦੁਨੀਆਂ ਵਿੱਚ ਬਰਾਬਰ ਦਾ ਨਾਮ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ ਜੱਦਨਬਾਈ ਦੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਯੂਪੀ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਤ ਹੈ, ਉਥੇ ਉਸ ਦੇ ਸਫਲਤਾਵਾਂ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਬਿਹਾਰ ਦੇ ਗਯਾ ਨਾਲ ਵੀ ਸੰਬੰਧਤ ਹੈ। ਜੱਦਨਬਾਈ ਦੇ ਮਹਿਲ ਵਿੱਚ ਹਰ ਸ਼ਾਮ ਇੱਕ ਸੰਗੀਤਕ ਮੇਲਾ ਲਗਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਹਰ ਸ਼ਾਮ ਉਹ ਸੰਗੀਤ ਦੀ ਬੀਟ 'ਤੇ ਨੱਚਦੀ ਸੀ। ਆਓ ਜੱਦਨਬਾਈ ਦੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੀ ਪੂਰੀ ਕਹਾਣੀ ਵਿਸਥਾਰ ਨਾਲ ਜਾਣੀਏ।
ਸੰਜੇ ਦੱਤ ਦੀ ਨਾਨੀ ਜੱਦਨਬਾਈ ਹੁਸੈਨ ਦਾ ਜਨਮ 1892 ਵਿੱਚ ਬਨਾਰਸ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਦੇਸ਼ ਦੀ ਮਸ਼ਹੂਰ ਡਾਂਸਰ-ਗਾਇਕਾ ਜੱਦਨਬਾਈ ਦਾ ਗਯਾ ਨਾਲ ਡੂੰਘਾ ਸੰਬੰਧ ਹੈ। ਅੱਜ ਵੀ ਗਯਾ ਵਿੱਚ ਜੱਦਨਬਾਈ ਦੇ ਨਾਮ ਉੱਤੇ ਇੱਕ ਮਹਿਲ ਮੌਜੂਦ ਹੈ। ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਮਹਿਲ ਵਿਚ ਅਮੀਰ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਇਕੱਠ ਹੁੰਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਜੱਦਨਬਾਈ ਦੇ ਠੁਮਰੀ ਗਾਉਣ ਅਤੇ ਨੱਚਣ ਦਾ ਆਨੰਦ ਲੈਣ ਆਉਂਦੇ ਸਨ।
ਸੰਜੇ ਦੱਤ ਦੀ ਨਾਨੀ ਸੀ ਜੱਦਨਬਾਈ: ਜੱਦਨਬਾਈ ਮਸ਼ਹੂਰ ਫਿਲਮ ਅਦਾਕਾਰ ਸੰਜੇ ਦੱਤ ਦੀ ਨਾਨੀ ਅਤੇ ਨਰਗਿਸ ਦੀ ਮਾਂ ਸੀ। ਜਾਣਕਾਰ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਜੱਦਨਬਾਈ ਦੀ ਮਾਂ ਦਲੀਪਬਾਈ ਇੱਕ ਦਰਬਾਰੀ ਸੀ। ਜੱਦਨਬਾਈ ਨੂੰ ਸੰਗੀਤ ਅਤੇ ਨ੍ਰਿਤ ਵਿਰਾਸਤ ਵਿੱਚ ਮਿਲਿਆ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਜੱਦਨਬਾਈ ਨੱਚਦੀ ਸੀ ਤਾਂ ਰਾਜੇ-ਮਹਾਰਾਜੇ ਮਸਤ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਸਨ। ਅੱਜ ਵੀ ਗਯਾ ਵਾਸੀ ਸ਼ਹਿਰ ਦੀ ਰੌਣਕ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਕੇ ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਹੁੰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ।
"ਇਹ ਹਵੇਲੀ ਸੰਜੇ ਦੱਤ ਦੀ ਦਾਦੀ ਦੀ ਸੀ। ਪਹਿਲਾਂ ਇਸ ਵਿੱਚ ਡਾਂਸ ਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਡਾਂਸ ਕਲਾਸਾਂ ਵੀ ਲੱਗਦੀਆਂ ਸਨ। ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਲੋਕ ਆਉਂਦੇ ਸਨ। ਮੈਂ 1986 ਤੋਂ ਇਸ ਹਵੇਲੀ ਨੂੰ ਦੇਖ ਰਿਹਾ ਹਾਂ। ਪਹਿਲਾਂ ਇਹ ਹਵੇਲੀ ਬਹੁਤ ਚੰਗੀ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਸੀ। ਪਰ ਹੁਣ ਇਹ ਟੁੱਟ ਗਈ ਹੈ।" - ਉਰਮਿਲਾ ਦੇਵੀ, ਸਥਾਨਕ
"ਇਹ ਹਵੇਲੀ ਮਸ਼ਹੂਰ ਸੰਗੀਤਕਾਰ ਜੱਦਨਬਾਈ ਦੀ ਸੀ। ਜੱਦਨਬਾਈ ਸੰਜੇ ਦੱਤ ਦੀ ਨਾਨੀ ਅਤੇ ਨਰਗਿਸ ਦੀ ਮਾਂ ਸੀ। ਇਹ ਹਵੇਲੀ ਹੁਣ ਖੰਡਰ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਹੈ। ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਇਸ ਵੱਲ ਧਿਆਨ ਦੇਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।"- ਹਰਸ਼ਿਤ ਅਵਸਥੀ, ਸਕੂਲ ਮੁਲਾਜ਼ਮ।
ਜਾਣਕਾਰਾਂ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਜੱਦਨਬਾਈ ਦੇ ਤਿੰਨ ਵਿਆਹ ਹੋਏ ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਬਿਹਾਰ ਦੇ ਗਯਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਇੱਕ ਵਿਅਕਤੀ ਨਾਲ ਸੀ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਇੱਥੇ ਦੌਲਤਬਾਗ ਨਾਂ ਦਾ ਰਜਵਾੜਾ ਸੀ, ਜੋ ਅੱਜ ਗਯਾ ਸ਼ਹਿਰ ਦਾ ਪੰਚਾਇਤੀ ਅਖਾੜਾ ਹੈ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਗਯਾ ਵਿੱਚ ਵਿਆਹ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਰਾਏ ਹਨ, ਕੁਝ ਇਸ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਵੀ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ ਹਨ।
"ਹਵੇਲੀ ਖੰਡਰ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਹੈ। ਇਹ ਜੱਦਨਬਾਈ ਦਾ ਮਹਿਲ ਹੈ। ਇਥੇ ਮੁਜਰਾ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਇਸ ਇਤਿਹਾਸਕ ਵਿਰਾਸਤ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਕਦਮ ਚੁੱਕਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ। ਜੱਦਨਬਾਈ ਦਾ ਵਿਆਹ ਜ਼ਫਰੂਦੀਨ ਨਾਲ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਇਹ ਵੀ ਉਸ ਦੇ ਕਈ ਮਹਿਲਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ।"- ਅਨੀਤਾ ਦੇਵੀ, ਸਥਾਨਕ
ਸੰਜੇ ਦੱਤ ਦੀ ਨਾਨੀ ਜੱਦਨਬਾਈ ਦੇ ਮਹਿਲ ਦੀ ਤਸਵੀਰ ਗਯਾ ਘਰਾਣੇ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਤ ਪੰਡਤ ਰਾਜਿੰਦਰ ਸਿਜ਼ੂਆਰ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਉਪ-ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਗਾਇਕੀ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਹੋਏ ਹਨ। ਉਸ ਕੋਲ ਜੱਦਨਬਾਈ ਬਾਰੇ ਕਾਫੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਹੈ। ਪੁਰਾਣੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ 'ਤੇ ਉਸ ਦੀ ਚੰਗੀ ਪਕੜ ਹੈ। ਗਯਾ ਘਰਾਣੇ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਪੰਡਿਤ ਰਾਜੇਂਦਰ ਸਿਜੁਆਰ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਜੱਦਨਬਾਈ ਨੂੰ ਜ਼ਫਰ ਨਵਾਬ ਤੋਂ ਸਰਪ੍ਰਸਤੀ ਮਿਲੀ ਸੀ। ਜ਼ਫ਼ਰ ਨਵਾਬ ਇੱਕ ਮਹਾਨ ਸੰਗੀਤ ਪ੍ਰੇਮੀ ਸੀ। ਇਹੀ ਕਾਰਨ ਹੈ ਕਿ ਜ਼ਫਰ ਨਵਾਬ ਦੀ ਹਵੇਲੀ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਜੱਦਨਬਾਈ ਦਾ ਮਹਿਲ ਅੱਜ ਵੀ ਮੌਜੂਦ ਹੈ, ਜੋ ਉਸ ਨੇ ਜੱਦਨਬਾਈ ਨੂੰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ।
"ਗਯਾ ਵਿੱਚ ਪੰਡਿਤ ਸਵਰਗੀ ਮਾਧਵ ਲਾਲ ਕਟਾਰੀਆ ਦੇ ਨਿਰਦੇਸ਼ਨ ਵਿੱਚ ਜੱਦਨਬਾਈ ਨੇ ਗਾਇਕੀ ਅਤੇ ਸੰਗੀਤ ਵਿੱਚ ਸੁਧਾਰ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਸ ਲਈ ਕੋਲਕਾਤਾ ਅਤੇ ਮੁੰਬਈ ਦਾ ਰਸਤਾ ਖੁੱਲ੍ਹ ਗਿਆ। ਜੱਦਨਬਾਈ ਦੀ ਮਾਂ ਇੱਕ ਵੇਸ਼ਵਾ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਮਿਆਂ ਵਿੱਚ ਸੰਗੀਤ ਵੇਸ਼ਵਾਵਾਂ ਕੋਲ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਸੀ।" - ਪੰਡਿਤ ਰਾਜਿੰਦਰ ਸਿਜੁਆਰ, ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਗਾਇਕ
ਜੱਦਨਬਾਈ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਮਹਿਲਾ ਸੰਗੀਤਕਾਰ: ਉਸ ਸਮੇਂ ਬਨਾਰਸ ਅਤੇ ਕੋਲਕਾਤਾ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਗਯਾ ਵੀ ਨ੍ਰਿਤ ਸੰਗੀਤ ਦਾ ਇੱਕ ਵੱਡਾ ਕੇਂਦਰ ਸੀ। ਇਸ ਦਾ ਸਬੂਤ ਗਯਾ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਜੱਦਨਬਾਈ ਦਾ ਮਹਿਲ ਹੈ। ਉਸ ਦਾ ਗਾਉਣ ਅਤੇ ਨੱਚਣ ਦੀ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਪਤਵੰਤੇ ਵੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਰਾਜਾ ਰਜਵਾੜੇ ਦੇ ਵੰਸ਼ ਵਿੱਚੋਂ ਸਨ।
ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਮਸ਼ਹੂਰ ਰਾਜਿਆਂ ਦੇ ਵੰਸ਼ ਜੱਦਨਬਾਈ ਦੇ ਮਹਿਲ ਵਿੱਚ ਗਾਉਣ ਅਤੇ ਨੱਚਣ ਦੇਖਣ ਲਈ ਆਉਂਦੇ ਸਨ। ਜੱਦਨਬਾਈ ਨੇ ਕਈ ਸਾਲ ਗਯਾ ਵਿੱਚ ਬਿਤਾਏ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਸਮਾਂ ਬੀਤਣ ਦੇ ਨਾਲ ਜੱਦਨਬਾਈ ਵੀ ਇੱਕ ਮਸ਼ਹੂਰ ਭਾਰਤੀ ਗਾਇਕਾ ਅਤੇ ਅਦਾਕਾਰਾ ਬਣ ਗਈ। ਜੱਦਨਬਾਈ ਹੁਸੈਨ ਭਾਰਤੀ ਸਿਨੇਮਾ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਮਹਿਲਾ ਸੰਗੀਤਕਾਰ ਸੀ।
ਸੰਜੇ ਦੱਤ ਵੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਗਯਾ ਸਾਡੇ ਨਾਨਕੇ ਹਨ: ਮਸ਼ਹੂਰ ਫਿਲਮ ਅਦਾਕਾਰ ਸੰਜੇ ਦੱਤ ਵੀ ਕਹਿੰਦੇ ਰਹੇ ਹਨ ਕਿ ਗਯਾ ਨਾਲ ਸਾਡਾ ਡੂੰਘਾ ਸੰਬੰਧ ਹੈ। ਗਯਾ ਸਾਡਾ ਨਾਨਕਾ ਘਰ ਹੈ। ਇਸ ਦੀ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਉਦਾਹਰਣ ਜੱਦਨਬਾਈ ਦਾ ਮਹਿਲ ਹੈ, ਜੋ ਅੱਜ ਵੀ ਮੌਜੂਦ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਬੇਟੀ ਨਰਗਿਸ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਇਸ ਦੀ ਦੇਖਭਾਲ ਕਰਦੀ ਰਹੀ ਹੈ।
1949 ਵਿੱਚ ਹੋਈ ਸੀ ਜੱਦਨਬਾਈ ਦੀ ਮੌਤ: ਜੱਦਨਬਾਈ ਨੇ 1935 ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪ੍ਰੋਡਕਸ਼ਨ ਹਾਊਸ ਖੋਲ੍ਹਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਪ੍ਰੋਡਕਸ਼ਨ ਦੇ ਤਹਿਤ ਫਿਲਮ 'ਤਲਸ਼-ਏ-ਹੱਕ' ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਉਹ ਅਦਾਕਾਰਾ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸ ਨੇ ਇਸ ਦਾ ਸੰਗੀਤ ਵੀ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਹ ਸਿਨੇਮਾ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਮਹਿਲਾਂ ਸੰਗੀਤਕਾਰ ਬਣ ਗਈ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਜੱਦਨਬਾਈ ਦੀ ਮੌਤ 1949 ਵਿੱਚ ਹੋ ਗਈ ਸੀ।
