ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ:ਕੀ ਭਾਰਤ 'ਚ ਕੋਰੋਨਾ ਨਾਲ ਮਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਸਰਕਾਰ ਦੁਆਰਾ ਜਾਰੀ ਕੀਤੇ ਗਏ ਅੰਕੜੇ ਨਾਲੋਂ 10 ਗੁਣਾ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੈ? ਇੱਕ ਅਮਰੀਕੀ ਸੰਸਥਾ ਦੇ ਅਧਿਐਨ 'ਚ ਹੈਰਾਨ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਅੰਕੜੇ ਜਾਰੀ ਕੀਤੇ ਗਏ ਹਨ। ਜਿਸ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਭਾਰਤ 'ਚ ਕੋਰੋਨਾ ਕਾਰਨ ਤਕਰੀਬਨ 50 ਲੱਖ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਹੈ।
ਰਿਪੋਰਟ 'ਚ ਕੀ ਹੈ ?
ਵਾਸ਼ਿੰਗਟਨ ਦੇ ਸੈਂਟਰ ਫਾਰ ਗਲੋਬਲ ਡਿਵਲਪਮੈਂਟ ਦੁਆਰਾ ਜਾਰੀ ਕੀਤੀ ਗਈ ਇੱਕ ਰਿਪੋਰਟ 'ਚ ਸਰਕਾਰੀ ਅੰਕੜਿਆਂ, ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਅਨੁਮਾਨਾਂ ਅਤੇ ਘਰੇਲੂ ਸਰਵੇਖਣਾਂ ਦੇ ਅਧਾਰ 'ਤੇ ਅੰਕੜੇ ਜਾਰੀ ਕੀਤੇ ਗਏ ਹਨ। ਰਿਪੋਰਟ 'ਚ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਦੁਆਰਾ ਜਾਰੀ ਕੋਵਿਡ ਨਾਲ ਮੌਤ ਦੇ ਅੰਕੜਿਆਂ 'ਤੇ ਸ਼ੰਕੇ ਖੜੇ ਕੀਤੇ ਗਏ ਹਨ। ਖਾਸ ਗੱਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਰਿਪੋਰਟ ਦੇ ਲੇਖਕਾਂ 'ਚ ਅਰਵਿੰਦ ਸੁਬਰਾਮਨੀਅਮ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ, ਜੋ ਮੋਦੀ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਮੁੱਖ ਆਰਥਿਕ ਸਲਾਹਕਾਰ ਸਨ। ਖੋਜਕਰਤਾਵਾਂ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਹੈ ਕਿ ਕੋਰੋਨਾ ਤੋਂ ਮਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਦੀ ਅਸਲ ਗਿਣਤੀ ਕੁਝ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਜਾਂ ਲੱਖਾਂ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਕਈ ਗੁਣਾ ਜਿਆਦਾ ਹੈ।
ਰਿਪੋਰਟ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਕੋਵਿਡ-19 ਕਾਰਨ 34 ਤੋਂ 47 ਲੱਖ (3.4 ਮਿਲੀਅਨ ਤੋਂ 4.7 ਮਿਲੀਅਨ) ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਕਿ ਭਾਰਤ 'ਚ ਕੋਵਿਡ ਨਾਲ ਮਰਨ ਵਾਲੇ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰਤ ਅੰਕੜਾ 4.14 ਲੱਖ ਹੈ। ਰਿਪੋਰਟ 'ਚ ਜਾਰੀ ਕੀਤੇ ਗਏ ਅੰਕੜੇ, ਸਰਕਾਰੀ ਅੰਕੜਿਆਂ ਨਾਲੋਂ 12 ਗੁਣਾ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹਨ। ਜਿਸ ਨੂੰ ਆਜ਼ਾਦੀ ਅਤੇ ਵੰਡ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਦੁਖਾਂਤ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਹੈ।
ਮੌਤ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰਤ ਅੰਕੜਿਆਂ 'ਤੇ ਸਵਾਲ
ਖੋਜਕਰਤਾਵਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਅੰਕੜੇ ਅਸਲ ਸੰਖਿਆ ਤੋਂ ਘੱਟ ਹਨ। ਅਪ੍ਰੈਲ ਅਤੇ ਮਈ 'ਚ ਕੋਰੋਨਾ ਦੀ ਦੂਜੀ ਲਹਿਰ ਭਾਰਤ 'ਚ ਸਿਖਰ 'ਤੇ ਸੀ। ਦੇਸ਼ ਭਰ ਦੇ ਹਸਪਤਾਲਾਂ 'ਚ ਜਗ੍ਹਾ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਮਰੀਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਹਸਪਤਾਲ ਤੋਂ ਵਾਪਸ ਲਿਆਇਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਘਰ 'ਚ ਮੌਤ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਗਲੋਬਲ ਡਿਵੈਲਪਮੈਂਟ ਸੈਂਟਰ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਜਨਵਰੀ 2020 ਤੋਂ ਜੂਨ 2021 ਤੱਕ 34 ਲੱਖ ਤੋਂ ਲੈਕੇ 47 ਲੱਖ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋਣ ਦਾ ਅਨੁਮਾਨ ਹੈ।
ਸਰਕਾਰੀ ਅੰਕੜਿਆਂ 'ਤੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਹੋਣਾ ਲਾਜ਼ਮੀ ਹੈ
ਦਰਅਸਲ, ਭਾਰਤ 'ਚ ਕੋਰੋਨਾ ਸੰਕਰਮਣ ਦੀ ਦੂਜੀ ਲਹਿਰ ਦੌਰਾਨ, ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਨਵੇਂ ਕੇਸ ਅਤੇ ਮੌਤਾਂ ਦੇ ਅੰਕੜੇ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਵੱਧ ਰਹੇ ਸਨ। ਦੂਸਰੀ ਲਹਿਰ ਦੇ ਦੌਰਾਨ 24 ਘੰਟਿਆਂ ਵਿੱਚ ਮਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ 4 ਹਜ਼ਾਰ ਨੂੰ ਪਾਰ ਕਰ ਗਈ ਅਤੇ ਔਸਤਨ 4 ਲੱਖ ਤੋਂ ਵੱਧ ਨਵੇਂ ਕੇਸ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਸਾਹਮਣੇ ਆ ਰਹੇ ਸੀ। ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਤੋਂ ਗੁਜਰਾਤ ਅਤੇ ਯੂ ਪੀ ਤੋਂ ਬਿਹਾਰ, ਛੱਤੀਸਗੜ ਅਤੇ ਦਿੱਲੀ ਤੱਕ ਕੋਰੋਨਾ ਦੀ ਲਾਗ ਕਾਰਨ ਹੋਈ ਮੌਤ 'ਤੇ ਸਵਾਲ ਵੀ ਖੜੇ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸਨ। ਦਰਅਸਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਿਨਾਂ 'ਚ ਸਰਕਾਰੀ ਮੌਤਾਂ ਦਾ ਅੰਕੜਾ ਸ਼ਮਸ਼ਾਨਘਾਟ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਕਬਰਸਤਾਨ 'ਚ ਸਸਕਾਰ ਅਤੇ ਦਫ਼ਨ ਕੀਤੀਆਂ ਲਾਸ਼ਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਮੇਲ ਨਹੀਂ ਖਾਂਦੀ ਸੀ। 24 ਘੰਟੇ ਸ਼ਮਸ਼ਾਨਘਾਟ ਵਿੱਚ ਬਲਦਾ ਸਿਵਾ ਅਤੇ ਸ਼ਮਸ਼ਾਨ ਦੀਆਂ ਚਿਮਣੀਆਂ ਦੇ ਪਿਘਲਣ ਦੀਆਂ ਖ਼ਬਰਾਂ ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ ਦੀਆਂ ਸੁਰਖੀਆਂ ਵਿੱਚ ਰਹੀਆਂ।
ਮੀਡੀਆ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਸੋਸ਼ਲ ਮੀਡੀਆ ਤੱਕ ਕੋਵਿਡ ਕਾਰਨ ਮੌਤ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰਤ ਅੰਕੜਿਆਂ 'ਤੇ ਸਵਾਲ ਖੜ੍ਹੇ ਹੋਣੇ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਏ ਹਨ। ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਦੀਆਂ ਕਈ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਵੀ ਅੰਕੜਿਆਂ 'ਤੇ ਸਵਾਲ ਖੜੇ ਕਰ ਚੁੱਕੀਆਂ ਹਨ। ਪਰ ਇਸ ਵਾਰ ਇਹ ਅੰਕੜਾ ਸਰਕਾਰੀ ਅੰਕੜੇ ਨਾਲੋਂ 10 ਤੋਂ 12 ਗੁਣਾ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੈ। ਹੁਣ ਤੱਕ ਭਾਰਤ 'ਚ ਕੋਰੋਨਾ ਕਾਰਨ 4.14 ਲੱਖ ਮੌਤਾਂ ਹੋ ਚੁੱਕੀਆਂ ਹਨ, ਪਰ ਵਾਸ਼ਿੰਗਟਨ ਦੇ ਸੈਂਟਰ ਫਾਰ ਗਲੋਬਲ ਡਿਵੈਲਪਮੈਂਟ ਦੀ ਰਿਪੋਰਟ ਦਾ ਅੰਕੜਾ ਇਸ ਅਧਿਕਾਰਤ ਅੰਕੜੇ ਤੋਂ 10 ਤੋਂ 12 ਗੁਣਾ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੈ। ਹੁਣ ਸਵਾਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ, ਕੀ ਕੋਰੋਨਾ ਦੀ ਲਾਗ ਕਾਰਨ ਤਕਰੀਬਨ 47 ਲੱਖ ਲੋਕ ਮਰੇ?
ਖੋਜ 'ਚ ਕੌਣ-ਕੌਣ ਸ਼ਾਮਲ
ਇਸ ਖੋਜ 'ਚ ਤਿੰਨ ਮਾਹਰ ਸਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਦੇ ਸਾਬਕਾ ਮੁੱਖ ਆਰਥਿਕ ਸਲਾਹਕਾਰ ਅਰਵਿੰਦ ਸੁਬਰਾਮਨੀਅਮ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਹਾਰਵਰਡ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੇ ਅਭਿਸ਼ੇਕ ਆਨੰਦ ਅਤੇ ਸੈਂਟਰ ਫਾਰ ਗਲੋਬਲ ਡੇਵਲਪਮੈਂਟ ਦੇ ਜਸਟਿਨ ਸੇਂਡਰ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। ਖੋਜ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਸਾਰੇ ਅੰਦਾਜ਼ੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਮੌਤ ਦੇ ਸਰਕਾਰੀ ਅੰਕੜੇ ਚਾਰ ਲੱਖ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਵੱਧ ਹਨ। ਪਹਿਲੀ ਲਹਿਰ ਦਾ ਕਹਿਰ ਦੂਜੀ ਲਹਿਰ ਨਾਲੋਂ ਘੱਟ ਦਿਖਾਈ ਦੇ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਮਾਹਰਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਪਹਿਲੀ ਲਹਿਰ ਵੀ ਘਾਤਕ ਸੀ।
ਮਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਕਿਵੇਂ ਕੀਤੀ ਗਈ?
ਪਹਿਲੇ ਵਿਧੀ ਵਿੱਚ ਟੀਮ ਨੇ 7 ਸੂਬਿਆਂ ਆਂਧਰਾ ਪ੍ਰਦੇਸ਼, ਬਿਹਾਰ, ਛੱਤੀਸਗੜ, ਕਰਨਾਟਕ, ਕੇਰਲ, ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼, ਤਾਮਿਲਨਾਡੂ ਅਤੇ ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਤੋਂ ਕੋਰੋਨਾ ਕਾਰਨ ਹੋਈਆਂ ਮੌਤਾਂ ਦਾ ਅੰਕੜਾ ਲਿਆ। ਭਾਰਤ ਦੀ ਕੁੱਲ ਆਬਾਦੀ ਦਾ ਅੱਧਾ ਹਿੱਸਾ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸੂਬਿਆਂ 'ਚ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਸੱਤ ਸੂਬਿਆਂ ਅਤੇ ਆਬਾਦੀ ਦੇ ਅਧਾਰ 'ਤੇ ਦੇਸ਼ ਭਰ ਵਿੱਚ 3.4 ਮਿਲੀਅਨ ਅਰਥਾਤ 34 ਲੱਖ ਮੌਤਾਂ ਦਾ ਅਨੁਮਾਨ ਲਗਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਟੀਮ ਨੇ ਮੰਨਿਆ ਕਿ 7 ਸੂਬਿਆਂ ਦੇ ਅੰਕੜਿਆਂ ਦੇ ਅਧਾਰ 'ਤੇ ਦੇਸ਼ ਭਰ ਵਿੱਚ ਕੋਰੋਨਾ ਸੰਕਰਮਣ ਕਾਰਨ ਮਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਣ ਦੀਆਂ ਕੁਝ ਸੀਮਾਵਾਂ ਹਨ। ਉਹ ਵੀ ਉਦੋਂ ਜਦੋਂ ਹਰ ਸੂਬੇ ਵਿੱਚ ਕੋਰੋਨਾ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਅਤੇ ਸਿਹਤ ਸਹੂਲਤਾਂ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਵੱਖਰੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਸੂਬਿਆਂ ਤੋਂ ਲਏ ਗਏ ਅੰਕੜੇ ਇਸ ਸਾਲ ਮਈ ਤੱਕ ਦੇ ਹਨ।
7 ਸੂਬਿਆਂ ਵਿੱਚ ਮੌਤ ਦੇ ਅੰਕੜਿਆਂ ਦੇ ਅਧਾਰ 'ਤੇ 13 ਮਹੀਨੇ ਲੰਬੀ ਚੱਲੀ ਪਹਿਲੀ ਲਹਿਰ ਵਿੱਚ 2 ਮਿਲੀਅਨ ਭਾਵ 20 ਲੱਖ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋਈ, ਜਦੋਂ ਕਿ 1.4 ਮਿਲੀਅਨ ਭਾਵ 14 ਲੱਖ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਤਿੰਨ ਮਹੀਨਿਆਂ ਦੀ ਦੂਜੀ ਲਹਿਰ ਦੌਰਾਨ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ। ਜਦੋਂ ਕਿ ਸਰਕਾਰ ਦੁਆਰਾ ਮੌਤਾਂ ਦਾ ਸਰਕਾਰੀ ਅੰਕੜਾ ਪਹਿਲੀ ਲਹਿਰ 'ਚ 1.6 ਲੱਖ ਅਤੇ ਦੂਜੀ ਲਹਿਰ ਵਿਚ 2.4 ਲੱਖ ਹੈ।
ਦੂਜੀ ਵਿਧੀ 'ਚ ਸੀਰੋ ਦੇ ਸਰਵੇਖਣਾਂ ਦੇ ਅੰਕੜਿਆਂ ਦਾ ਇਸਤਮਾਲ ਕੀਤਾ ਜਿਸ 'ਚ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਆਬਾਦੀ 'ਚ ਕੋਵਿਡ-19 ਐਂਟੀਬਾਡੀਜ਼ ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਦਾ ਪਤਾ ਚੱਲਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਮਰ-ਸੰਬੰਧੀ ਲਾਗ ਮੌਤ ਦਰ (ਆਈਐਫਆਰ) ਦੇ ਅੰਤਰ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਅਨੁਮਾਨਾਂ ਨੂੰ ਲਾਗੂ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਜੋ ਕਿ ਕਿਸੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਕੁੱਲ ਸੰਕਰਮਿਤਾਂ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਮੌਤਾਂ ਦੇ ਅਨੁਪਾਤ ਨੂੰ ਦੱਸਦਾ ਹੈ। ਦੂਜੀ ਵਿਧੀ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਭਾਰਤ 'ਚ ਕੋਵਿਡ ਦੀ ਮੌਤਾਂ ਦਾ ਅੰਕੜਾ 4 ਮਿਲੀਅਨ (40 ਲੱਖ) ਤੋਂ ਵੀ ਵੱਧ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਸੂਬਿਆਂ ਦੁਆਰਾ ਦੱਸੀ ਗਈ ਅਧਿਕਾਰਤ ਗਿਣਤੀ ਤੋਂ ਦਸ ਗੁਣਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਨੁਮਾਨ ਦੱਸਦੇ ਹਨ ਕਿ ਪਹਿਲੀ ਅਤੇ ਦੂਜੀ ਲਹਿਰ 'ਚ ਕ੍ਰਮਵਾਰ 1.5 ਅਤੇ 2.4 ਮਿਲੀਅਨ ਮੌਤਾਂ ਹੋ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਕੁੱਲ ਸੰਖਿਆ 3.9 ਮਿਲੀਅਨ ਹੋ ਗਈ ਹੈ।