ਅੱਜ ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ ਵਿੱਚ ਕਈ ਅਹਿਮ ਸ਼ਹਿਰ ਹਨ। ਕੁਝ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਦੂਰਅੰਦੇਸ਼ੀ ਅਤੇ ਸਖ਼ਤ ਮਿਹਨਤ ਕਾਰਨ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਦਾ ਆਕਾਰ ਵਧਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮਹੱਤਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਹਰ ਸ਼ਹਿਰ ਦਾ ਆਪਣਾ ਵਾਤਾਵਰਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਦਰਡਾ ਉਰਫ ਬਾਬੂ ਜੀ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਾਣਦੇ ਸਨ ਕਿ ਕਿਸੇ ਵੀ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਬਣਾਉਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਉਸ ਦੇ ਮੌਸਮ, ਪਾਣੀ ਅਤੇ ਸਰੋਤਾਂ ਨੂੰ ਵਿਚਾਰਨਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ। ਉਸ ਦੀ ਸਮਝ ਸਿਰਫ਼ ਸ਼ਹਿਰ ਤੱਕ ਹੀ ਸੀਮਤ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਸਗੋਂ ਪੂਰੇ ਸੂਬੇ ਵਿਚ ਫੈਲੀ ਹੋਈ ਸੀ, ਜਾਂ ਇਹ ਕਹਿ ਲਿਆ ਜਾਵੇ ਕਿ ਉਸ ਦੀ ਸੋਚ ਉਸ ਤੋਂ ਕਿਤੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਚੌੜੀ ਸੀ।
ਮੈਂ ਅਕਸਰ ਕਹਿੰਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਨਾਗਪੁਰ ਨੇੜੇ ਬੁਟੀਬੋਰੀ ਇੰਡਸਟਰੀਅਲ ਅਸਟੇਟ ਬਾਬੂਜੀ ਦੇ ਉਦਯੋਗ ਮੰਤਰੀ ਦੇ ਕਾਰਜਕਾਲ ਦੌਰਾਨ ਸਥਾਪਿਤ ਹੋ ਸਕਦੀ ਸੀ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕਾਰਜਕਾਲ ਦੌਰਾਨ ਨਾਸਿਕ ਅਤੇ ਸੰਭਾਜੀਨਗਰ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਦਾ ਉਦਯੋਗੀਕਰਨ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਅਜੋਕੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਨੂੰ ਇਹ ਦੱਸਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਕਿ ਬਾਬੂ ਜੀ ਨੇ ਅੱਜ ਸੰਭਾਜੀਨਗਰ ਦੀ ਇੰਡਸਟਰੀਅਲ ਅਸਟੇਟ ਵਿੱਚ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਸੈਂਕੜੇ ਉਦਯੋਗਾਂ ਦੀ ਨੀਂਹ ਰੱਖੀ ਸੀ। ਲੀਡਰਸ਼ਿਪ ਨੂੰ ਅਤੀਤ ਦੀ ਸਮੀਖਿਆ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ, ਵਰਤਮਾਨ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਭਵਿੱਖ ਦੀ ਉਮੀਦ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। ਬਾਬੂ ਜੀ ਵਿੱਚ ਇਹ ਯੋਗਤਾ ਸੀ। ਇਸ ਲਈ ਉਸ ਨੇ ਅਜਿਹੇ ਫੈਸਲੇ ਲਏ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕੁਝ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਦੀ ਕਿਸਮਤ ਹੀ ਬਦਲ ਦਿੱਤੀ। ਉਹ ਸਮਾਂ ਸੱਚਮੁੱਚ ਵੱਖਰਾ ਸੀ।
ਜਦੋਂ ਬਾਬੂਜੀ ਸੂਬੇ ਦੀ ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿੱਚ ਸਨ, ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਕਾਂਗਰਸੀ ਆਗੂ ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਬਸੰਤਰਾਓ ਨਾਇਕ, ਸੁਧਾਕਰ ਰਾਓ ਨਾਇਕ, ਬੈਰਿਸਟਰ ਏ.ਆਰ. ਅੰਤੁਲੇ, ਵਿਲਾਸਰਾਓ ਦੇਸ਼ਮੁਖ ਅਤੇ ਸੁਸ਼ੀਲ ਕੁਮਾਰ ਸ਼ਿੰਦੇ ਸਮੇਤ ਕਈ ਨਾਮ ਗਿਣਵਾਏ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਜੀ ਅਜਿਹੇ ਵਿਅਕਤੀ ਸਨ ਜੋ ਸਾਰਿਆਂ ਨਾਲ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮਿਲਦੇ-ਜੁਲਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਜੇਕਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਕੋਈ ਮਤਭੇਦ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਉਹ ਉਸ ਨੂੰ ਹੱਲ ਕਰਨ ਦੀ ਪੂਰੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸੁਭਾਅ, ਕਾਰਜਸ਼ੈਲੀ ਅਤੇ ਸਮੁੱਚੀ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਅਜਿਹੀ ਸੀ ਕਿ ਕਾਂਗਰਸ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਸੰਗਠਨ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਦੀ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਤਾ ਸੀ। ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ, ਕੋਈ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਤੋਂ ਪਰਹੇਜ਼ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਸਿਆਸਤ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹਾ ਕਰਨਾ ਔਖਾ ਹੈ। ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਵਿਰੋਧੀ ਨੇਤਾਵਾਂ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕਰਨ ਜਾਂ ਚਰਚਾ ਕਰਨ ਦਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਅੰਦਾਜ਼ ਵੀ ਬਹੁਤ ਵੱਖਰਾ ਸੀ। ਜੇਕਰ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਨਾਲੋਂ ਵੱਧ ਵਿਚਾਰ ਕੇਂਦਰ ਵਿੱਚ ਹੋਣ ਤਾਂ ਰਾਜਨੀਤੀ ਦੀ ਰੂਪਰੇਖਾ ਵਿਸ਼ਾਲ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਬਾਬੂ ਜੀ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਦਿਆਂ ਮੈਨੂੰ ਇਹ ਗੱਲ ਬੜੀ ਸ਼ਿੱਦਤ ਨਾਲ ਮਹਿਸੂਸ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।
ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਜੀ ਮੇਰੇ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਸਨ, ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਕਦੇ ਵੀ ਸੀਨੀਅਰ ਹੋਣ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਨਹੀਂ ਦੇਖਿਆ। ਸਾਡੇ ਵਿਚਕਾਰ ਰਿਸ਼ਤਾ ਬਹੁਤ ਨਜ਼ਦੀਕੀ ਅਤੇ ਸਦਭਾਵਨਾ ਵਾਲਾ ਸੀ। ਅਜਿਹੇ ਆਗੂ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਹਨ ਜੋ ਨੌਜਵਾਨ ਪੀੜ੍ਹੀ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਗੱਲ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਬਾਬੂ ਜੀ ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਨਵੀਂ ਪੀੜ੍ਹੀ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਵੱਲ ਖਿੱਚਦੇ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸੁਭਾਅ ਅਤੇ ਗੱਲ ਕਰਨ ਦੇ ਢੰਗ ਨਾਲ ਸਾਨੂੰ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਦੋ ਪੀੜ੍ਹੀਆਂ ਵਿਚਕਾਰ ਪੁਲ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੇ ਹੋਣ। ਭਾਵੇਂ ਸਵਰਗੀ ਯਸ਼ਵੰਤਰਾਓ ਚਵਾਨ ਮੇਰੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਗੁਰੂ ਸਨ, ਫਿਰ ਵੀ ਮੈਂ ਰਾਜਨੀਤੀ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਤੋਂ ਕੁਝ ਨਵੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਸਿੱਖੀਆਂ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਜੀ ਦਾ ਨਾਂ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਆਉਂਦਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਲਗਾਤਾਰ ਸਹੀ ਰਸਤਾ ਦਿਖਾਇਆ, ਕਦੇ ਮਾਰਗ ਦਰਸ਼ਕ ਵਜੋਂ, ਕਦੇ ਇੱਕ ਦੋਸਤ ਵਜੋਂ। ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿੱਚ ਸਕਾਰਾਤਮਕਤਾ ਬਹੁਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਲਈ ਮਨੁੱਖ ਵਜੋਂ ਚੰਗੀ ਸੋਚ ਰੱਖਣੀ ਪਵੇਗੀ। ਇਹ ਸੀ ਬਾਬੂ ਜੀ ਦਾ ਸਲੀਕਾ ਤੇ ਮਿਲਜੁਲ ਸੁਭਾਅ। ਉਹ ਮੰਨਦੇ ਸਨ ਕਿ ਮਤਭੇਦਾਂ ਤੋਂ ਪਰੇ ਮਨੁੱਖ ਹੈ।
ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਇਕ ਹੋਰ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਬਾਰੇ ਦੱਸਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ। ਉਹ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਵੱਡੇ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ, ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਵਿੱਚ ਅੱਗੇ ਸੀ, ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਦੇ ਵੀ ਉੱਤਮ ਜਾਂ ਸੀਨੀਅਰ ਹੋਣ ਦਾ ਦਿਖਾਵਾ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ। ਮੇਰੀ ਕੈਬਨਿਟ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, ਉਹ ਅਕਸਰ ਮੈਨੂੰ ਅਤੇ ਹੋਰ ਸਾਥੀਆਂ ਨੂੰ ਮੀਟਿੰਗਾਂ ਦੌਰਾਨ ਆਪਣੇ ਦਿਮਾਗ ਵਿੱਚ ਚੱਲ ਰਹੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਬਾਰੇ ਪੁੱਛਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ। ਅਜਿਹਾ ਕਰਨ ਪਿੱਛੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮਨੋਰਥ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਇਹ ਵਿਚਾਰ ਲੋਕਾਂ ਤੱਕ ਚੰਗੇ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਪਹੁੰਚਣ। ਜਦੋਂ ਉਹ ਮੇਰੀ ਕੈਬਨਿਟ ਵਿੱਚ ਮੰਤਰੀ ਸਨ ਤਾਂ ਸਾਡੇ ਨਜ਼ਦੀਕੀ ਸਬੰਧ ਸਨ। ਇੰਨਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਪਿਛਲੇ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀਆਂ ਅਤੇ ਕਈ ਅਹਿਮ ਵਿਭਾਗਾਂ ਦੇ ਮੰਤਰੀਆਂ ਨਾਲ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬਹੁਤ ਚੰਗੇ ਸਬੰਧ ਸਨ। ਜਦੋਂ ਵੀ ਮੈਂ ਕਿਸੇ ਕੰਮ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਉਸੇ ਅਹੁਦੇ 'ਤੇ ਬੈਠਾ ਵੇਖਦਾ ਸੀ, ਜੋ ਉਹ ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਲੈਂਦੇ ਸਨ। ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਦਰਡਾ ਦਾ ਨਾਂ ਸਮਾਜ ਸੇਵੀ, ਸਿਆਸਤਦਾਨ, ਅਖ਼ਬਾਰ ਦੇ ਸੰਸਥਾਪਕ, ਦੂਰਅੰਦੇਸ਼ੀ ਆਗੂ ਅਤੇ ਹਮਦਰਦ ਵਿਅਕਤੀ ਵਜੋਂ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਜ਼ਰੂਰ ਦਰਜ ਹੋਵੇਗਾ।
