ਸ਼ਿਮਲਾ: ਉੱਤਰਾਖੰਡ ਦੇ ਪਹਾੜੀ ਸੂਬੇ ਉੱਤਰਕਾਸ਼ੀ 'ਚ ਨਿਰਮਾਣ ਅਧੀਨ ਸਿਲਕਿਆਰਾ ਸੁਰੰਗ ਦੇ ਮਲਬੇ 'ਚ 40 ਮਜ਼ਦੂਰ ਫਸ ਗਏ ਹਨ। ਇਸ ਹਾਦਸੇ ਨੇ ਇਕ ਵਾਰ ਫਿਰ ਪਹਾੜਾਂ 'ਤੇ ਅੰਨ੍ਹੇਵਾਹ ਉਸਾਰੀ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਬਹਿਸ ਛੇੜ ਦਿੱਤੀ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਛੋਟੇ ਪਹਾੜੀ ਰਾਜ ਹਿਮਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਵੀ ਹਾਈਡਰੋ ਪਾਵਰ ਪ੍ਰਾਜੈਕਟਾਂ ਅਤੇ ਚਾਰ ਮਾਰਗੀ ਨਿਰਮਾਣ ਕਾਰਨ ਪਹਾੜਾਂ ਨਾਲ ਛੇੜਛਾੜ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੋਣਾ ਪੈ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਹਿਮਾਚਲ ਵਿੱਚ ਹਰ ਸਾਲ ਉਸਾਰੀ ਕਾਰਨ ਕਮਜ਼ੋਰ ਪਹਾੜਾਂ ਵਿੱਚ ਢਿੱਗਾਂ ਡਿੱਗਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਹਾਦਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਭਾਰੀ ਜਾਨੀ ਤੇ ਮਾਲੀ ਨੁਕਸਾਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਉੱਤਰਾਖੰਡ ਦੀ ਸਿਲਕਿਆਰਾ ਸੁਰੰਗ ਵਰਗਾ ਹਾਦਸਾ 2015 ਵਿੱਚ ਹਿਮਾਚਲ ਦੇ ਬਿਲਾਸਪੁਰ ਦੇ ਤਿਹਰਾ ਵਿੱਚ ਵਾਪਰਿਆ ਸੀ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਇਸ ਹਾਦਸੇ 'ਚ ਸੁਰੰਗ ਦੇ ਅੰਦਰ ਫਸੇ ਦੋ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਦਾ ਬਚਾਅ ਹੋ ਗਿਆ। ਜਦਕਿ ਇੱਕ ਮਜ਼ਦੂਰ ਦੀ ਮਲਬੇ ਹੇਠ ਦੱਬਣ ਕਾਰਨ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ ਸੀ। ਦੁੱਖ ਦੀ ਗੱਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਮਜ਼ਦੂਰ ਦੀ ਲਾਸ਼ 9 ਮਹੀਨਿਆਂ ਬਾਅਦ ਮਿਲੀ ਸੀ।
ਉੱਤਰਕਾਸ਼ੀ ਸੁਰੰਗ ਹਾਦਸੇ ਵਿੱਚ ਫਸੇ ਮਜ਼ਦੂਰ ਟੀਹਰਾ ਸੁਰੰਗ ਦੇ ਨਿਰਮਾਣ ਦੌਰਾਨ ਹਾਦਸਾ: 2015 ਵਿੱਚ ਹਿਮਾਚਲ ਵਿੱਚ ਕੀਰਤਪੁਰ-ਨੇਰਚੌਕ-ਮਨਾਲੀ ਚਾਰ ਮਾਰਗੀ ਬਣਾਉਣ ਦੌਰਾਨ ਮਲਬੇ ਕਾਰਨ ਸੁਰੰਗ ਵਿੱਚ ਤਿੰਨ ਮਜ਼ਦੂਰ ਫਸ ਗਏ ਸਨ। IL&FS ਕੰਪਨੀ ਟੀਹਰਾ ਵਿੱਚ ਸੁਰੰਗ ਬਣਾਉਣ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਵਾ ਰਹੀ ਸੀ। ਹਾਦਸੇ ਦੇ 10 ਦਿਨਾਂ ਬਾਅਦ ਦੋ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਨੂੰ ਬਾਹਰ ਕੱਢ ਲਿਆ ਗਿਆ। ਸਥਾਨਕ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਦੋਸ਼ ਲਾਇਆ ਕਿ ਇਹ ਹਾਦਸਾ ਬੇਕਾਬੂ ਅਤੇ ਗੈਰ ਵਿਗਿਆਨਕ ਢੰਗ ਨਾਲ ਕੱਟੇ ਜਾਣ ਕਾਰਨ ਵਾਪਰਿਆ ਹੈ। ਭਾਵੇਂ ਹੁਣ ਟੀਹਰਾ ਸੁਰੰਗ ਤਿਆਰ ਹੋ ਗਈ ਹੈ ਪਰ ਸਥਾਨਕ ਲੋਕ ਅਜੇ ਵੀ 2015 ਦੇ ਹਾਦਸੇ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਭੁੱਲੇ ਹਨ। ਕੀਰਤਪੁਰ-ਮਨਾਲੀ ਚਾਰ ਮਾਰਗੀ ਦੇ ਨਿਰਮਾਣ ਵਿੱਚ ਟੀਹਰਾ ਸੁਰੰਗ ਦੂਜੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਸੁਰੰਗ ਹੈ। ਇਸ ਸੁਰੰਗ ਨੂੰ ਪਿਛਲੇ ਸਾਲ ਸਤੰਬਰ ਵਿੱਚ ਹੀ ਨਿਰਵਿਘਨ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਸੁਰੰਗ ਦੀ ਲੰਬਾਈ 1265 ਮੀਟਰ ਹੈ। ਸਾਲ 2015 ਵਿੱਚ, ਸੁਰੰਗ ਦਾ ਇੱਕ ਹਿੱਸਾ ਧੱਸ ਗਿਆ ਸੀ। ਫਿਰ ਤਿੰਨ ਮਜ਼ਦੂਰ ਇਸ ਵਿੱਚ ਦੱਬ ਗਏ। ਮਨੀਰਾਮ ਅਤੇ ਸਤੀਸ਼ ਤੋਮਰ ਨਾਮ ਦੇ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਨੂੰ ਦਸਵੇਂ ਦਿਨ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਬਚਾ ਲਿਆ ਗਿਆ। ਜਦਕਿ ਇੱਕ ਮਜ਼ਦੂਰ ਹਿਰਦੇਰਾਮ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ ਸੀ।
ਬਿਲਾਸਪੁਰ ਵਿੱਚ ਸੁਰੰਗ ਹਾਦਸੇ ਵਿੱਚ ਮਜ਼ਦੂਰ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ ਕਮਜ਼ੋਰ ਪਹਾੜ ਬਣਦੇ ਹਨ ਮੌਤ ਦਾ ਕਾਰਨ: ਹਿਮਾਚਲ 'ਚ ਕਈ ਥਾਵਾਂ 'ਤੇ ਪਹਾੜ ਵੀ ਕਮਜ਼ੋਰ ਹਨ। ਅਜਿਹਾ ਕਿਸੇ ਖਾਸ ਥਾਂ 'ਤੇ ਮਿੱਟੀ, ਚੱਟਾਨਾਂ ਅਤੇ ਪਹਾੜਾਂ ਦੀ ਬਣਤਰ ਕਾਰਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਦਰਦਨਾਕ ਹਾਦਸਿਆਂ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰੀਏ ਤਾਂ ਅਗਸਤ 2017 ਵਿੱਚ ਕੋਟਰੋਪੀ, ਮੰਡੀ ਵਿੱਚ ਢਿੱਗਾਂ ਡਿੱਗਣ ਕਾਰਨ ਇੱਕ HRTC ਬੱਸ ਦੱਬ ਗਈ ਸੀ। ਇਸ ਹਾਦਸੇ ਵਿੱਚ 47 ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ ਸੀ। ਨੈਸ਼ਨਲ ਇੰਸਟੀਚਿਊਟ ਆਫ਼ ਡਿਜ਼ਾਸਟਰ ਮੈਨੇਜਮੈਂਟ ਨੇ ਕੋਟਾਰੂਪੀ ਹਾਦਸੇ ਦੀ ਵਿਸਤ੍ਰਿਤ ਜਾਂਚ ਦੇ ਨਾਲ ਹਾਦਸੇ ਦੇ ਕਾਰਨਾਂ ਅਤੇ ਨਤੀਜਿਆਂ ਬਾਰੇ ਇੱਕ ਰਿਪੋਰਟ ਵੀ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਇਸ ਰਿਪੋਰਟ ਵਿੱਚ ਦਰਜ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਕੋਟਰੂਪੀ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਕਮਜ਼ੋਰ ਮਿੱਟੀ ਹੈ। ਕੋਟਰੂਪੀ 'ਚ ਜਿਸ ਜਗ੍ਹਾ 'ਤੇ ਹਾਦਸਾ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਉਥੇ 1977 'ਚ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਜ਼ਮੀਨ ਖਿਸਕਣ ਦੀ ਘਟਨਾ ਵਾਪਰੀ ਸੀ। ਕੋਟਰੂਪੀ ਵਿੱਚ ਹਰ ਦੋ ਦਹਾਕਿਆਂ ਬਾਅਦ ਜ਼ਮੀਨ ਖਿਸਕਣ ਦੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਵਾਪਰਦੀਆਂ ਹਨ। ਸਾਲ 1977 ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਾਲ 1997 ਅਤੇ ਫਿਰ ਸਾਲ 2017 ਵਿੱਚ ਇੱਥੇ ਹਾਦਸੇ ਵਾਪਰ ਚੁੱਕੇ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ 2017 ਦਾ ਹਾਦਸਾ ਨਾ ਭੁੱਲਣ ਵਾਲੇ ਜ਼ਖ਼ਮ ਛੱਡ ਗਿਆ।
ਹਿਮਾਚਲ ਵਿੱਚ ਅੰਨ੍ਹੇਵਾਹ ਉਸਾਰੀ ਕਾਰਨ ਪਹਾੜ ਕਮਜ਼ੋਰ ਹੋ ਰਹੇ ਹਨ ਕੁੱਲੂ ਦੇ ਲੁਗੜਭੱਟੀ 'ਚ ਮਲਬੇ ਹੇਠ ਦੱਬੇ 65 ਲੋਕ: ਹਿਮਾਚਲ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ 'ਚ ਹੁਣ ਤੱਕ ਹੋਈਆਂ ਵੱਡੀਆਂ ਅਤੇ ਤਬਾਹਕੁੰਨ ਜ਼ਮੀਨ ਖਿਸਕਣ ਵਾਲਿਆਂ 'ਚੋਂ ਕੁੱਲੂ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਹੈੱਡਕੁਆਰਟਰ ਤੋਂ ਤਿੰਨ ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੂਰ ਛਹਾੜੂ ਨੇੜੇ ਲੁਗੜਭੱਟੀ ਹਾਦਸਾ ਸਭ ਤੋਂ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਹੈ। ਇੱਥੇ 12 ਸਤੰਬਰ 1995 ਨੂੰ ਭਿਆਨਕ ਜ਼ਮੀਨ ਖਿਸਕਣ ਕਾਰਨ 65 ਲੋਕ ਮਲਬੇ ਹੇਠ ਦੱਬ ਗਏ ਸਨ। ਨੈਸ਼ਨਲ ਇੰਸਟੀਚਿਊਟ ਆਫ ਡਿਜ਼ਾਸਟਰ ਮੈਨੇਜਮੈਂਟ ਨੇ ਆਪਣੀ ਰਿਪੋਰਟ 'ਚ 65 ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਮਲਬੇ ਹੇਠਾਂ ਜ਼ਿੰਦਾ ਦੱਬੇ ਹੋਣ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਿੱਤੀ ਹੈ ਪਰ ਅਧਿਕਾਰਤ ਅੰਕੜੇ ਦੱਸਦੇ ਹਨ ਕਿ ਇਸ ਹਾਦਸੇ 'ਚ 39 ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ ਸੀ। ਇੱਥੇ ਕੱਚੇ ਘਰ ਸਨ ਅਤੇ ਮਜ਼ਦੂਰ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ। ਸਾਰੀ ਪਹਾੜੀ ਧੱਸ ਗਈ ਸੀ। ਸਥਾਨਕ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਹਾਦਸੇ ਵਿੱਚ ਸੌ ਤੋਂ ਵੱਧ ਲੋਕ ਮਾਰੇ ਗਏ ਸਨ।
ਚਾਰ ਮਾਰਗੀ ਨਿਰਮਾਣ ਕਾਰਨ ਜ਼ਮੀਨ ਖਿਸਕਣ ਦਾ ਖਤਰਾ ਵਧ ਗਿਆ ਹੈ 1968 'ਚ ਕਿਨੌਰ ਦੇ ਮਲਿੰਗ ਨਾਲੇ 'ਚ ਭਾਰੀ ਢਿੱਗ: ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ 1968 'ਚ ਹਿਮਾਚਲ 'ਚ ਕਿਨੌਰ ਦੇ ਮਲਿੰਗ ਨਾਲੇ 'ਚ ਭਾਰੀ ਢਿੱਗਾਂ ਡਿੱਗੀਆਂ ਸਨ। ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਰਾਜਮਾਰਗ ਇਕ ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਤੱਕ ਰੁੜ੍ਹ ਗਿਆ। ਜ਼ਮੀਨ ਖਿਸਕਣ ਦੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਤੋਂ ਇਹ ਸਥਾਨ ਅਜੇ ਵੀ ਸੰਵੇਦਨਸ਼ੀਲ ਹੈ। ਫਿਰ ਦਸੰਬਰ 1982 ਵਿੱਚ ਕਿਨੌਰ ਦੇ ਸ਼ੁਲਿੰਗ ਨਾਲੇ ਵਿੱਚ ਢਿੱਗਾਂ ਡਿੱਗਣ ਲੱਗੀਆਂ। ਉਸ ਹਾਦਸੇ ਵਿੱਚ ਤਿੰਨ ਪੁਲ ਅਤੇ ਡੇਢ ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਲੰਬੀ ਸੜਕ ਤਬਾਹ ਹੋ ਗਈ ਸੀ। ਮਾਰਚ 1989 ਵਿੱਚ ਝਕੜੀ, ਰਾਮਪੁਰ ਵਿੱਚ ਅੱਧਾ ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਸੜਕ ਤਬਾਹ ਹੋ ਗਈ ਸੀ। ਇੱਥੋਂ ਦੀਆਂ ਜ਼ਮੀਨਾਂ ਅਤੇ ਪਹਾੜੀਆਂ ਅਜੇ ਵੀ ਘਟਣ ਦਾ ਖ਼ਤਰਾ ਹਨ।
ਹਿਮਾਚਲ ਵਿੱਚ ਹਾਈਡਰੋ ਪਾਵਰ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕਿੰਨੌਰ ਦਾ ਨਾਅਰਾ ਹੈ-ਨਹੀਂ ਦਾ ਮਤਲਬ ਨਹੀਂ ਹੈ:ਕਬਾਇਲੀ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਕਿੰਨੌਰ ਹਾਦਸਿਆਂ ਲਈ ਬਹੁਤ ਸੰਵੇਦਨਸ਼ੀਲ ਹੈ। ਇੱਥੇ ਹਾਈਡਰੋ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟਾਂ ਨੇ ਪਹਾੜਾਂ ਨੂੰ ਤਬਾਹ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਕਸਰ ਬਾਕੀ ਨਹੀਂ ਛੱਡੀ। ਹੁਣ ਸਥਾਨਕ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਨਾਅਰਾ ਬੁਲੰਦ ਕੀਤਾ ਹੈ - ਨਹੀਂ ਮਤਲਬ ਨਹੀਂ। ਭਾਵ ਇੱਥੇ ਹੋਰ ਉਸਾਰੀ ਦੀ ਇਜਾਜ਼ਤ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤੀ ਜਾਵੇਗੀ। ਪਣ-ਬਿਜਲੀ ਪ੍ਰਾਜੈਕਟਾਂ ਨੇ ਇੱਥੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੰਤੁਲਨ ਨੂੰ ਵਿਗਾੜ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਭੂ-ਵਿਗਿਆਨੀ ਸੰਜੀਵ ਸ਼ਰਮਾ ਅਨੁਸਾਰ ਕਿੰਨੌਰ ਦੀਆਂ ਚੱਟਾਨਾਂ ਕਿਸੇ ਵੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮਜ਼ਬੂਤ ਨਹੀਂ ਹਨ। ਸਾਬਕਾ ਆਈਏਐਸ ਅਧਿਕਾਰੀ ਆਰਐਸ ਨੇਗੀ ਜੋ ਕਿਨੌਰ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਹਨ, ਉਹ ਵੀ ਇੱਥੇ ਹੋਣ ਵਾਲੀਆਂ ਤਬਾਹੀਆਂ ਨੂੰ ਪਣ-ਬਿਜਲੀ ਪ੍ਰਾਜੈਕਟਾਂ ਨਾਲ ਜੋੜਦੇ ਹਨ। ਕਿਨੌਰ 'ਚ ਕਰਚਮ-ਵਾਂਗਟੂ, ਬਾਸਪਾ, ਸ਼ੌਂਗ-ਟੋਂਗ, ਨਾਥਪਾ-ਝਾਕਰੀ ਵਰਗੇ ਵੱਡੇ ਪਣ-ਬਿਜਲੀ ਪ੍ਰਾਜੈਕਟਾਂ ਕਾਰਨ ਪਹਾੜ ਨੂੰ ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚਿਆ ਹੈ। ਸਾਬਕਾ ਆਈਏਐਸ ਆਰਐਸ ਨੇਗੀ ਅਨੁਸਾਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੀਆਂ ਪਹਾੜੀਆਂ ’ਤੇ ਰੁੱਖਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵੀ ਘਟ ਗਈ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਨਦੀਆਂ-ਨਾਲਿਆਂ ਦੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਨਾਜਾਇਜ਼ ਉਸਾਰੀਆਂ, ਨਾਜਾਇਜ਼ ਮਾਈਨਿੰਗ ਅਤੇ ਮਕਾਨਾਂ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਕਾਰਨ ਵੀ ਸਥਿਤੀ ਬਦਤਰ ਹੋ ਗਈ ਹੈ।
ਚੱਟਾਨਾਂ ਦੇ ਖਿਸਕਣ ਕਾਰਨ ਹਾਦਸੇ ਵਾਪਰਦੇ : ਜੁਲਾਈ 2021 ਵਿੱਚ ਕਿਨੌਰ ਦੇ ਬਤਸੇਰੀ ਵਿੱਚ ਚੱਟਾਨਾਂ ਦੇ ਖਿਸਕਣ ਕਾਰਨ ਨੌਂ ਸੈਲਾਨੀਆਂ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ ਸੀ। ਕਾਰਨ ਇੱਕੋ ਜਿਹੇ ਹੀ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ਭਾਵ ਪਹਾੜ ਕਮਜ਼ੋਰ ਹਨ ਅਤੇ ਚੱਟਾਨਾਂ ਵੀ। ਮੀਂਹ ਕਾਰਨ ਜ਼ਮੀਨ ਖਿਸਕਣ ਦੀ ਘਟਨਾ ਵਾਪਰੀ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਪਹਾੜ ਤੋਂ ਚੱਟਾਨਾਂ ਖਿਸਕਦੀਆਂ ਹਨ ਤਾਂ ਵੱਡੇ ਪੱਥਰ ਤੇਜ਼ ਰਫ਼ਤਾਰ ਨਾਲ ਹੇਠਾਂ ਆ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਰਫਤਾਰ ਕਿੰਨੀ ਤੇਜ਼ ਹੈ, ਇਸ ਦਾ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਇਸ ਗੱਲ ਤੋਂ ਲਗਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜਿਵੇਂ ਹੀ ਲੋਹੇ ਦੇ ਪੁਲ 'ਤੇ ਵੱਡਾ ਪੱਥਰ ਡਿੱਗਿਆ, ਪੁਲ ਟੁੱਟ ਕੇ ਨਦੀ 'ਚ ਜਾ ਡਿੱਗਿਆ। ਸਥਾਨਕ ਲੋਕਾਂ ਮੁਤਾਬਕ ਬਤਸੇਰੀ 'ਚ ਕੁਝ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਪਹਾੜ ਤੋਂ ਪੱਥਰ ਡਿੱਗ ਰਹੇ ਸਨ। ਵਾਤਾਵਰਨ ਪ੍ਰੇਮੀ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੇਗੀ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਕਬਾਇਲੀ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਪਿਛਲੇ ਦੋ ਦਹਾਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਨਿਰਮਾਣ ਕਾਰਜ ਹੋਏ ਹਨ। ਫਿਰ ਕਿਨੌਰ ਦੇ ਮਲਿੰਗ ਨਾਲਾ ਆਦਿ ਕੱਚੇ ਪੱਥਰ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਹਨ। ਇੱਥੇ ਪਹਾੜਾਂ ਤੋਂ ਜ਼ਮੀਨ ਖਿਸਕਣ ਦੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਕਿੰਨੌਰ ਵਿੱਚ ਪਾਗਲ ਨਾਲਾ, ਪੁਰਬਾਣੀ ਝੁੱਲਾ, ਲਾਲ ਢੱਕ, ਟਿੰਕੂ ਨਾਲਾ ਵਿੱਚ ਅਕਸਰ ਹਾਦਸੇ ਵਾਪਰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ।
ਹਿਮਾਚਲ ਵਿੱਚ ਸੁਰੰਗਾਂ ਦਾ ਜਾਲ ਵਿਛਾਇਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਆਲ ਵੇਦਰ ਰੋਡ ਵਰਗੇ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟਾਂ ਦੀ ਸਮੀਖਿਆ ਕੀਤੀ ਜਾਣੀ ਚਾਹੀਦੀ: ਹਿਮਾਲੀਅਨ ਵਾਤਾਵਰਣ 'ਤੇ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੇ ਭੂ-ਵਿਗਿਆਨੀ ਡਾ. ਓਮ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਭੂਰੇਟਾ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਉੱਤਰਾਖੰਡ ਵਿੱਚ ਆਲ ਵੇਦਰ ਰੋਡ ਵਰਗੇ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟਾਂ ਦੀ ਸਮੀਖਿਆ ਕੀਤੀ ਜਾਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। ਹਿਮਾਚਲ ਅਤੇ ਉਤਰਾਖੰਡ ਬਹੁਤ ਸੰਵੇਦਨਸ਼ੀਲ ਹਨ। ਇੱਥੇ ਪਹਾੜਾਂ ਵਿੱਚ ਅੰਨ੍ਹੇਵਾਹ ਉਸਾਰੀ ਕਾਰਨ ਹਾਦਸੇ ਵਾਪਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਹਾਦਸਿਆਂ ਨਾਲ ਨਜਿੱਠਣ ਲਈ ਇੱਕ ਸੰਪੂਰਨ ਪਹੁੰਚ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ। ਪ੍ਰੋਜੈਕਟਾਂ ਲਈ ਬਲਾਸਟਿੰਗ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਿਗਿਆਨਕ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। ਡਾ. ਭੂਰੇਟਾ ਅਨੁਸਾਰ ਉੱਤਰਾਖੰਡ ਵਿੱਚ 2016 ਵਿੱਚ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਏ 12,000 ਕਰੋੜ ਰੁਪਏ ਦੇ ਚਾਰ ਧਾਮ ਪ੍ਰਾਜੈਕਟ ਦੀ ਸਮੀਖਿਆ ਵੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ। ਇਸ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟ ਵਿੱਚ ਹੋਟਲਾਂ ਅਤੇ ਹੋਰ ਬੁਨਿਆਦੀ ਢਾਂਚੇ ਲਈ ਪਹਾੜਾਂ ਨੂੰ ਅੰਨ੍ਹੇਵਾਹ ਕੱਟਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਸ ਵਿੱਚ 889 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਲੰਬੇ ਅਖੌਤੀ ਆਲ ਵੇਦਰ ਰੋਡ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟ (ਚਾਰ ਧਾਮ ਹਾਈਵੇ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟ) ਨੂੰ 53 ਪ੍ਰੋਜੈਕਟਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਮੁਲਾਂਕਣ ਦੇ ਪ੍ਰਵਾਨਗੀ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਘੋਸ਼ਣਾ ਕਰਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕੋਈ ਉਚਿਤ ਵਾਤਾਵਰਣ ਪ੍ਰਭਾਵ ਮੁਲਾਂਕਣ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਰੇਲਵੇ ਪ੍ਰਾਜੈਕਟ ਲਈ ਬਣਾਈਆਂ ਗਈਆਂ ਸੁਰੰਗਾਂ ਵੀ ਕਈ ਪਿੰਡਾਂ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਅਤੇ ਰੁਜ਼ਗਾਰ ਨੂੰ ਖ਼ਤਰੇ ਵਿਚ ਪਾ ਰਹੀਆਂ ਹਨ, ਪਾਣੀ ਦੇ ਸੋਮੇ ਸੁੱਕ ਗਏ ਹਨ। ਖੇਤੀ ਉਪਜ ਘਟ ਰਹੀ ਹੈ ਅਤੇ ਘਰਾਂ ਵਿੱਚ ਤਰੇੜਾਂ ਆ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਇਹੀ ਹਾਲ ਹਿਮਾਚਲ ਦੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਇਲਾਕਿਆਂ ਦਾ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ ਵਾਤਾਵਰਨ ਨੂੰ ਨਜ਼ਰਅੰਦਾਜ਼ ਕਰਕੇ ਉਸਾਰੀ ਦਾ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ।
ਪਹਾੜਾਂ ਦੀ ਗੈਰ-ਵਿਗਿਆਨਕ ਕਟਾਈ ਅਤੇ ਬਲਾਸਟਿੰਗ ਚਿੰਤਾ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ :ਹਿਮਾਚਲ ਹਾਈ ਕੋਰਟ ਨੇ ਵੀ ਪਹਾੜਾਂ ਦੀ ਗੈਰ-ਵਿਗਿਆਨਕ ਕਟਾਈ ਅਤੇ ਬਲਾਸਟਿੰਗ 'ਤੇ ਚਿੰਤਾ ਪ੍ਰਗਟਾਈ ਹੈ। ਹਾਈ ਕੋਰਟ ਨੇ ਧਰਮਸ਼ਾਲਾ, ਸੋਲਨ ਅਤੇ ਸ਼ਿਮਲਾ ਦੇ ਸਬੰਧ ਵਿੱਚ ਰਾਜ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਕਈ ਆਦੇਸ਼ ਦਿੱਤੇ ਹਨ। ਹਾਈਕੋਰਟ ਨੇ ਸੋਲਨ ਦੀਆਂ ਪਹਾੜੀਆਂ 'ਤੇ ਬਹੁ-ਮੰਜ਼ਿਲਾ ਨਿਰਮਾਣ ਲਈ ਵੀ ਸੂਬਾ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਫਟਕਾਰ ਲਗਾਈ ਹੈ। ਹਾਈ ਕੋਰਟ ਪਰਵਾਣੂ-ਕਾਠਲੀਘਾਟ-ਧਾਲੀ ਚਾਰ ਮਾਰਗੀ ਦੇ ਨਿਰਮਾਣ ਵਿੱਚ ਨਿਯਮਾਂ ਦੀ ਅਣਦੇਖੀ ਅਤੇ ਗੈਰ-ਵਿਗਿਆਨਕ ਕੱਟਾਂ ਸਬੰਧੀ ਪਟੀਸ਼ਨ ਦੀ ਸੁਣਵਾਈ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ। ਬਰਸਾਤ ਦੇ ਮੌਸਮ ਵਿੱਚ ਇਹ ਪਹਾੜੀਆਂ ਕਾਲ ਦਾ ਰੂਪ ਧਾਰਨ ਕਰ ਲੈਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਜ਼ਮੀਨ ਖਿਸਕਣ ਕਾਰਨ ਕਈ ਹਾਦਸੇ ਵਾਪਰ ਚੁੱਕੇ ਹਨ।
