ਅਠਾਰਾਗੜ੍ਹ(ਛੱਤੀਸਗੜ੍ਹ): ਇਹ ਅਠਾਰਾਗੜ੍ਹ ਦੇ ਜਲ-ਜੰਗਲ ਤੇ ਜ਼ਮੀਨ ਲਈ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਹਕੂਮਤ ਖਿਲਾਫ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਹੈ। ਇਸ ਕਹਾਣੀ ਦੇ ਮੁੱਖ ਨਾਇਕਾਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਿਥਵੀਰਾਜ ਚੌਹਾਨ ਅਤੇ ਸੰਬਲਪੁਰ ਦੇ ਰਾਜਾ ਸੁਰੇਂਦਰ ਸਾਈ ਦੇ ਵੰਸ਼ਜ ਤੇ ਸੋਨਾਖਾਨ ਦੇ ਜ਼ਮੀਂਦਾਰ ਵੀਰ ਨਰਾਇਣ ਸਿੰਘ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। ਅਠਾਰਾਗੜ੍ਹ ਦਾ ਭੂਗੋਲਿਕ ਖੇਤਰ ਅੱਜ ਦੇ ਨਕਸ਼ੇ ਵਿੱਚ ਪੂਰਬੀ ਛੱਤੀਸਗੜ੍ਹ ਅਤੇ ਪੱਛਮੀ ਉੜੀਸਾ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਸਾਲ 1857 ਦੀ ਬਗਾਵਤ ਨੂੰ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ 1858 ਦੇ ਮੱਧ ਤੱਕ ਦਰੜ ਦਿੱਤਾ ਸੀ, ਪਰ ਅਠਾਰਾਗੜ੍ਹ ਦੇ ਆਦਿਵਾਸੀਆਂ ਨੇ 1862 ਤੱਕ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੇ ਛੱਕੇ ਛੁਡਾ ਦਿੱਤੇ ਸਨ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਅਠਾਰਾਗੜ੍ਹ ਉੱਤੇ ਮੁੱਖ ਤੌਰ 'ਤੇ ਗੋਂਡ ਰਾਜਾ ਤੇ ਜ਼ੰਮੀਦਾਰਾਂ ਦਾ ਰਾਜ ਸੀ। ਕੁਝ ਜ਼ਿੰਮੀਦਾਰ ਗੋਂਡ ਸਨ ਅਤੇ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਬਿੰਝਵਾਰ ਸਨ। ਅਠਾਰਾਗੜ੍ਹ ਦੇ ਵਸਨੀਕਾਂ ਲਈ ਜੰਗਲਾਂ ਦੀ ਉਪਜ ਦਾ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਮਹੱਤਵ ਸੀ। ਇਥੋਂ ਦੀ ਜ਼ਮੀਨ ਵੀ ਬਹੁਤ ਉਪਜਾਊ ਸੀ।
ਇਸ ਬਾਰੇ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਪਰਿਵੇਸ਼ ਮਿਸ਼ਰਾ ਦੱਸਦੇ ਹਨ, "ਇਹ ਇਲਾਕਾ ਬਹੁਤ ਉਪਜਾਊ ਸੀ। ਇੱਥੇ ਪਹਾੜ ਹਨ, ਜੰਗਲ ਹਨ, ਪਾਣੀ ਬਹੁਤ ਡਿੱਗਦਾ ਸੀ। ਨਵੇਂ-ਨਵੇਂ ਜੰਗਲ ਕਲੀਅਰ ਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਇੱਥੇ ਕਪਾਹ ਵੀ ਹੁੰਦੀ ਸੀ। ਇੱਥੇ ਅਰਜੁਨ ਦੇ ਰੁੱਖ ਸਨ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਟਰਸਰ ਦਾ ਉਤਪਾਦਨ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਇੱਥੋਂ ਦਾ ਖ਼ੇਤਰ ਖ਼ਾਸ ਕਰਕੇ ਕੱਪੜੇ ਦੀ ਬੁਣਾਈ ਲਈ, ਸੰਬਲਪੁਰ ਬੇਹਦ ਮਸ਼ਹੂਰ ਸੀ।"
ਪਰਿਵੇਸ਼ ਮਿਸ਼ਰਾ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ, ਸਾਲ 1757 ਵਿੱਚ ਪਲਾਸੀ ਦੀ ਲੜ੍ਹਾਈ ਦੇ ਕੁੱਝ ਸਾਲਾਂ ਬਾਅਦ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਲਗਾਨ ਵਸੂਲੀ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ ਮਿਲ ਗਿਆ। ਸਾਲ1818 ਤੱਕ, ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਭਾਰਤ ਦੇ ਇਸ ਖੇਤਰ ਦੇ ਚੌਧਰੀ ਬਣ ਗਏ ਸਨ। ਹੁਣ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੀਆਂ ਨਜ਼ਰਾਂ ਵੀ ਅਠਾਰਾਗੜ੍ਹ ਉੱਤੇ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਅਠਾਰਾਗੜ੍ਹ ਦੀ ਆਰਥਿਕਤਾ 'ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰਨ ਲਈ ਚਾਲ ਚੱਲੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸੰਬਲਪੁਰ ਦੀ ਰਾਜਗੱਦੀ 'ਤੇ ਸੁਰੇਂਦਰ ਸਾਈ ਦੀ ਥਾਂ ਮਰਹੂਮ ਰਾਜਾ ਮਹਾਰਾਜਾ ਸਾਈ ਦੀ ਪਤਨੀ ਰਾਣੀ ਮੋਹਨ ਕੁਮਾਰੀ ਨੂੰ ਗੱਦੀ 'ਤੇ ਬਿਠਾ ਦਿੱਤਾ। ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੇ ਇਸ ਕਦਮ ਦਾ ਅਠਾਰਾਗੜ੍ਹ ਦੇ ਰਾਜਿਆਂ ਅਤੇ ਜ਼ਿੰਮੀਦਾਰਾਂ ਨੇ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ ਪਰ ਸੁਰੇਂਦਰ ਸਾਈ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਭਰਾ ਉਦੰਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਚਾਚਾ ਬਲਰਾਮ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰ ਕਰਕੇ ਹਜ਼ਾਰੀਬਾਗ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿੱਚ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ।
ਅਸਲ 'ਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ ਕਿ ਕੋਈ ਅਜਿਹਾ ਵਿਅਕਤੀ ਹੋਵੇ ਜੋ ਕਠਪੁਤਲੀ ਵਾਂਗ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਕੰਮ ਕਰ ਸਕੇ। ਗੁੱਸੇ ,ਬੇਚੈਨੀ ਤੇ ਪਰੇਸ਼ਾਨੀ ਕਾਰਨ ਨਰਾਜ਼ਗੀ ਵੱਧ ਗਈ ਤੇ ਬਗਾਵਤ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਈ। ਸਮਝੌਤਿਆਂ ਦੀ ਕੋਈ ਪਾਲਣਾ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਗਈ।
ਸੁਰੇਂਦਰ ਸਾਈ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਪਰਿਵਾਰਕ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੀ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵੀ ਬਗਾਵਤ ਜਾਰੀ ਰਹੀ। ਸੋਨਾਖਾਨ ਦੇ ਬਿੰਝਵਾਰ ਜ਼ਿਮੀਂਦਾਰ ਨਰਾਇਣ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸਾਲ 1856 ਵਿੱਚ ਜਦੋਂ ਭਿਆਨਕ ਕਾਲ ਪਿਆ ਸੀ ਤਾਂ ਗੋਦਾਮ ਦੇ ਤਾਲੇ ਤੋੜ ਦਿੱਤੇ ਅਤੇ ਪਿੰਡ ਵਾਸੀਆਂ ਵਿੱਚ ਅਨਾਜ ਵੰਡਿਆ। ਨਾਰਾਜ਼ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਨਰਾਇਣ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰ ਕਰ ਲਿਆ ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਰਾਏਪੁਰ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿੱਚ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਪਰ ਕੁਝ ਦਿਨਾਂ ਦੇ ਅੰਦਰ, ਨਰਾਇਣ ਸਿੰਘ ਰਾਏਪੁਰ ਕੇਂਦਰੀ ਜੇਲ੍ਹ ਦੀ ਕੰਧ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਸੁਰੰਗ ਬਣਾ ਕੇ ਭੱਜਣ ਵਿੱਚ ਕਾਮਯਾਬ ਹੋ ਗਿਆ। 30 ਜੁਲਾਈ 1857 ਨੂੰ, ਭਾਰਤੀ ਸੈਨਿਕਾਂ ਨੇ ਹਜ਼ਾਰੀਬਾਗ ਜੇਲ੍ਹ ਦਾ ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਤੋੜ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਸੁਰੇਂਦਰ ਸਾਈ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਸਾਥੀਆਂ ਨੂੰ ਰਿਹਾਅ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਸੁਰੇਂਦਰ ਸਾਈ ਤੇ ਉਸ ਦੇ ਸਾਥੀਆਂ ਨੂੰ ਸਾਰਨਗੜ੍ਹ ਦੇ ਰਾਜਾ ਸੰਗਰਾਮ ਸਿੰਘ ਦੇ ਮਹਿਲ ਵਿੱਚ ਪਨਾਹ ਮਿਲੀ।
ਗੋਰਿਲਾ ਯੁੱਧ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ
ਇਹਤਿਹਾਸਕਾਰ ਪਰਿਵੇਸ਼ ਮਿਸ਼ਰਾ ਨੇ ਅੱਗੇ ਦੱਸਿਆ , "1857 ਵਿੱਚ ਸੰਬਲਪੁਰ ਵਿੱਚ ਰਾਮਗੜ੍ਹ ਬਟਾਲੀਅਨ ਸੀ ਅਤੇ ਰਾਏਪੁਰ ਵਿੱਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੀ ਤੀਜੀ ਪੈਦਲ ਸੈਨਾ ਸੀ। ਰਾਏਪੁਰ ਵਿੱਚ, ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਨੇ ਵੀਰਾਨਾਰਾਇਣ ਨੂੰ ਜੰਗਲ ਚੋਂ ਭੱਜਣ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕੀਤੀ। ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ, ਹਜ਼ਾਰੀਬਾਗ ਵਿੱਚ ਵੀ, ਸੁਰੇਂਦਰ ਸਾਈ ਤੇ ਉਸ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰਕ ਮੈਂਬਰਾਂ ਨੂੰ ਫੌਜੀਆਂ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਰਿਹਾਅ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਜੇਲ੍ਹ ਤੋਂ ਰਿਹਾ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਅਠਾਰਾਂਗੜ੍ਹ ਦੇ ਰਾਜੇ ਅਤੇ ਜ਼ਮੀਦਾਰਾਂ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮਦਦ ਕੀਤੀ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨਾਲ ਗੋਰਿਲਾ ਯੁੱਧ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਿਆ। "
ਸੁਰੇਂਦਰ ਸਾਈ ਦਾ ਦੇਹਾਂਤ