ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ: ਸੱਤਿਆਗ੍ਰਹਿ, ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਦਾ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਕਾਰਕੁੰਨਾਂ ਵੱਲੋਂ ਲਹੂ ਵਹਾਏ ਬਿਨ੍ਹਾਂ ਕਿਸੇ ਵੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਨਿਆਂ ਵਿਰੁੱਧ ਲੜਨ ਵਿਚ ਵਿਲੱਖਣ ਯੋਗਦਾਨ ਸੀ। ਬਹੁਤ ਹੱਦ ਤੱਕ ਅਹਿੰਸਾਵਾਦੀ ਸੱਤਿਆਗ੍ਰਹਿ ਦੇ ਜ਼ਰੀਏ ਹੀ ਭਾਰਤ ਨੇ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸ਼ਾਸਨ ਤੋਂ ਆਜ਼ਾਦੀ ਹਾਸਲ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਸੱਤਿਆਗ੍ਰਹਿ ਨੇ ਲੱਖਾਂ ਨਿਹੱਥੇ ਆਦਮੀ ਅਤੇ ਔਰਤਾਂ ਨੂੰ ਬ੍ਰਿਟੇਨ ਦੇ ਸ਼ਾਹੀ ਸ਼ਾਸਨ ਵਿਰੁੱਧ ਬਗਾਵਤ ਕਰਨ ਦੇ ਯੋਗ ਬਣਾਇਆ। ਸੱਤਿਆਗ੍ਰਹਿ ਅੰਦੋਲਨ ਰਾਹੀਂ ਹੀ ਲੋਕਾਂ 'ਚ ਇਹ ਆਤਮ-ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਆਇਆ ਕਿ ਉਹ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਕਹਿ ਸਕਣ ‘ਭਾਰਤ ਛੱਡੋ'।
1857 ਅਤੇ ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਨੂੰ ਹਰਾਉਣ ਲਈ ਪਿਛਲੇ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ ਹਿੰਸਕ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ। ਪਹਿਲੀ ਵੱਡੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਮੰਗਲ ਪਾਂਡੇ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਾਲੇ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਵੱਲੋਂ ਕੀਤੀ ਗਈ ਬਗਾਵਤ ਸੀ। ਇਸ ਬਗਾਵਤ ਨੂੰ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਬੇਰਹਿਮੀ ਨਾਲ ਦਰੜ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਆਖਰੀ ਮੁਗਲ ਸਮਰਾਟ ਬਹਾਦੁਰ ਸ਼ਾਹ ਜ਼ਫਰ ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕਰਕੇ ਦੇਸ਼ ਨਿਕਾਲਾ ਦੇ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਥੇ ਹੀ ਚਟਗਾਂਵ ਦੀ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਬਗਾਵਤ ਨੂੰ ਵੀ ਤੁਰੰਤ ਕੁਚਲ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਖੁਦੀਰਾਮ ਬੋਸ ਵਰਗੇ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਇਨਕਲਾਬੀਆਂ ਨੇ ਵੀ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਵਿਰੁੱਧ ਹਥਿਆਰ ਚੁੱਕ ਲਏ ਸਨ। ਇਹ ਮਹਾਨ ਕੁਰਬਾਨੀ ਅਤੇ ਬਹਾਦਰੀ ਦੇ ਕੰਮ ਸਨ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਵੱਡੇ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਉਦੇਸ਼ਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਹਮਦਰਦੀ ਰੱਖੀ, ਪਰ ਇਹਨਾਂ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਇਨਕਲਾਬੀਆਂ ਲਈ ਰੈਲੀ ਕਰਨ ਦੀ ਹਿੰਮਤ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕੇ।
ਦੱਖਣੀ ਅਫਰੀਕਾ 'ਚ ਸਫਲ ਸੱਤਿਆਗ੍ਰਹਿ ਅੰਦੋਲਨ
ਦੱਖਣੀ ਅਫਰੀਕਾ ਦੀ ਨਸਲੀ ਗੋਰੀ ਸਰਕਾਰ ਵਿਰੁੱਧ ਸਫਲਤਾਪੂਰਵਕ ਸੱਤਿਆਗ੍ਰਹਿ ਅੰਦੋਲਨ ਚਲਾਉਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਨੇ 1915 ਵਿਚ ਭਾਰਤ ਪਰਤਣ ਮਗਰੋਂ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸ਼ਾਸਨ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਲੋਕ ਲਹਿਰ ਚਲਾਉਣ ਲਈ ਲੱਖਾਂ ਨਿਹੱਥੇ ਮਰਦਾਂ ਅਤੇ ਔਰਤਾਂ ਨੂੰ ਜੁਟਾਉਣ ਵਿਚ ਅਹਿਮ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ ਸੀ। ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਸੱਤਿਆਗ੍ਰਹਿ ਦਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਪ੍ਰਯੋਗ 1917 ਵਿਚ ਬਿਹਾਰ ਦੇ ਚੰਪਾਰਨ ਵਿਚ ਨੀਲ ਦੀ ਖੇਤੀ ਦੇ ਵਿਸ਼ਾਲ ਸ਼ੋਸ਼ਣ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਚੰਪਾਰਨ ਸੱਤਿਆਗ੍ਰਹਿ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਲਾਜ਼ਮੀ ਨੀਲ ਦੀ ਖੇਤੀ ਖ਼ਤਮ ਕੀਤੀ ਗਈ ਅਤੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਅਹਿੰਸਾ ਦੀ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ੀਲਤਾ ਪਤਾ ਲੱਗੀ।
ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਬਣਿਆ ਤਾਕਤ
ਦੇਸ਼ ਦੇ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਅਹਿਸਾਸ ਹੋਇਆ ਕਿ ਉਹ ਵੀ ਬੰਦੂਕ ਜਾਂ ਬੰਬ ਸੁੱਟੇ ਬਿਨਾਂ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਰਾਜ ਨੂੰ ਚੁਣੌਤੀ ਦੇ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਸੱਤਿਆਗ੍ਰਹਿ ਆਮ ਆਦਮੀ ਦਾ ‘ਹਥਿਆਰ’ ਬਣ ਗਿਆ। ਚੰਪਾਰਨ ਦੇ ਸੱਤਿਆਗ੍ਰਹਿ ਤੋਂ ਤੁਰੰਤ ਬਾਅਦ ਮੌਲਾਨਾ ਭਰਾਵਾਂ ਸ਼ੌਕਤ ਅਲੀ ਅਤੇ ਮੁਹੰਮਦ ਅਲੀ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿਚ ਖਿਲਾਫ਼ਤ ਲਹਿਰ ਆਈ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿਚ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਨੇ ਹਿੱਸਾ ਲਿਆ। ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਅਲੀ ਭਰਾਵਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਪੂਰਾ ਸਮਰਥਨ ਦਿੱਤਾ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਖਿਲਾਫ਼ਤ ਅੰਦੋਲਨ, ਭਾਵੇਂ ਕਿ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਫੈਲਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਅਹਿੰਸਕ ਹੀ ਰਿਹਾ। ਖਿਲਾਫ਼ਤ ਇਕ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦੀ ਲਹਿਰ ਸੀ ਜਿਸ ਨੇ ਹਿੰਦੂਆਂ ਅਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਵਿਚ ਮਿਸਾਲੀ ਏਕਤਾ ਵੇਖੀ, ਇਹ ਹੀ ਏਕਤਾ 1857 ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਲੜਾਈ ਦੌਰਾਨ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਦੇ ਬਗਾਵਤ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਦੇਖਣ ਨੂੰ ਮਿਲੀ ਸੀ।