ਸਾਬਕਾ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਪੀ ਵੀ ਨਰਸਿਮ੍ਹਾ ਰਾਓ ਦੀ ਜਨਮ ਸ਼ਤਾਬਦੀ 'ਤੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਸਾਬਕਾ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਤੇ ਰਾਓ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਾਲੀ ਸਰਕਾਰ ਵਿੱਚ ਵਿੱਤ ਮੰਤਰੀ ਰਹੇ ਡਾ. ਮਨਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਕੰਮ ਕਰਨ ਦੇ ਕਿੱਸੇ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਇੱਕ ਯਾਦਗਾਰ ਪੱਤਰ ਲਿਖਿਆ ਹੈ। ਜਾਣੋ ਮਨਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਨੇ ਕੀ ਲਿਖਿਆ...
ਡਾ. ਮਨਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਭਾਰਤ ਦੇ ਸਾਬਕਾ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ
ਮੇਰੀ ਮੁਲਾਕਾਤ ਪੀਵੀ ਨਰਸਿਮ੍ਹਾ ਰਾਓ ਨਾਲ ਉਦੋਂ ਹੋਈ ਜਦੋਂ ਉਹ 1988 ਵਿਚ ਵਿਦੇਸ਼ ਮੰਤਰੀ ਸਨ, ਉਦੋਂ ਮੈਂ ਦੱਖਣੀ ਕਮਿਸ਼ਨ ਵਿਚ ਜਨਰਲ ਸੱਕਤਰ ਸੀ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ ਜਦੋਂ ਉਹ ਜਨੇਵਾ ਆਏ ਸਨ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਇਕ-ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਮਿਲੇ ਸਨ। ਸਾਲ 1991 ਵਿਚ ਸਰਕਾਰ ਬਣਨ ਵਾਲੇ ਦਿਨ ਨਰਸਿਮ੍ਹਾ ਰਾਓ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਬੁਲਾਇਆ ਅਤੇ ਕਿਹਾ, 'ਆਓ, ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਵਿੱਤ ਮੰਤਰੀ ਬਣਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ।' ਮੈਂ ਵਿੱਤ ਮੰਤਰੀ ਵਜੋਂ ਸਹੁੰ ਚੁੱਕਣ ਲਈ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਭਵਨ ਪਹੁੰਚਿਆ। ਵਿੱਤ ਮੰਤਰੀ ਦੇ ਅਹੁਦੇ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਮੈਂ ਨਰਸਿਮ੍ਹਾ ਰਾਓ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਮੈਂ ਉਸ ਅਹੁਦੇ ਨੂੰ ਉਦੋਂ ਹੀ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਾਂਗਾ ਜਦੋਂ ਮੈਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪੂਰਾ ਸਮਰਥਨ ਮਿਲੇਗਾ।
ਉਸਨੇ ਮਜ਼ਾਕ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ, 'ਤੁਹਾਨੂੰ ਪੂਰੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਹੋਵੇਗੀ। ਜੇ ਨੀਤੀਆਂ ਸਫਲ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ, ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਸਾਰੇ ਇਸਦਾ ਸਿਹਰਾ ਲੈ ਸਕਦੇ ਹੋ। ਜੇ ਉਹ ਅਸਫਲ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਤੁਹਾਨੂੰ ਜਾਣਾ ਪਵੇਗਾ। ' ਸਹੁੰ ਚੁੱਕ ਸਮਾਰੋਹ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਰਾਓ ਨੇ ਵਿਰੋਧੀ ਨੇਤਾਵਾਂ ਦੀ ਬੈਠਕ ਬੁਲਾਈ। ਮੈਂ ਨੇਤਾਵਾਂ ਨੂੰ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਿੱਤੀ, ਜਿਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮੈਨੂੰ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਇਆ ਕਿ ਵਿਰੋਧੀਆਂ ਨਾਲ ਧੱਕਾ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ। ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਆਰਥਿਕ ਸੁਧਾਰ ਦੀ ਪੂਰੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦਿੱਤੀ।
ਆਰਥਿਕ ਸੁਧਾਰ ਅਚਾਨਕ ਨਹੀਂ ਹੋਏ। ਉਸ ਵੇਲੇ ਇਹ ਇਤਿਹਾਸਕ ਤਬਦੀਲੀ ਦੂਰਦਰਸ਼ੀ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਅਗਵਾਈ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਪਹਿਲੀ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਨੇਤਾ ਸੀ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਮਾਜਿਕ ਨਿਆਂ ਨਾਲ ਆਰਥਿਕ ਵਿਕਾਸ ਵਿੱਚ ਤੇਜ਼ੀ ਲਿਆਉਣ ਲਈ ਸਾਡੀਆਂ ਆਰਥਿਕ ਨੀਤੀਆਂ ਨੂੰ ਮੁੜ ਤੋਂ ਉਚਿਤ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ਨੂੰ ਸਮਝਿਆ। ਨਵੇਂ ਜਾਣਕਾਰੀ ਯੁੱਗ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ਨੂੰ ਸਮਝਦਿਆਂ ਰਾਜੀਵ ਨੇ ਆਪਣੇ ਦੁਆਰਾ ਚੁੱਕੇ ਗਏ ਕਦਮਾਂ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਤੋਰਿਆ। 1980 ਦੀ ਦਹਾਕੇ ਵਿੱਚ ਰਾਜੀਵ ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿੱਚ ਕਾਂਗਰਸ ਸਰਕਾਰ ਵੱਲੋਂ ਪਿਛਲੇ ਪੰਜ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਆਰਥਿਕ ਸੁਧਾਰਾਂ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਵਧਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ।
ਨਰਸਿਮ੍ਹਾ ਰਾਓ ਨੇ ਨਿਡਰ ਹੋ ਕੇ ਆਰਥਿਕ ਸੁਧਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ ਹੈ, ਸਾਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਰਧਾਂਜਲੀ ਭੇਟ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। 1991 ਵਿਚ ਜਦੋਂ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਨਰਸਿਮ੍ਹਾ ਰਾਓ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿਚ ਕਾਂਗਰਸ ਦੀ ਸਰਕਾਰ ਬਣੀ, ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਵਿੱਤ ਮੰਤਰੀ ਸੀ, ਉਦੋਂ ਆਰਥਿਕ ਸੁਧਾਰ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਏ ਸਨ। ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਨਰਸਿਮਹਾ ਰਾਓ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ, ਅਸੀਂ ਆਪਣੀਆਂ ਆਰਥਿਕ ਨੀਤੀਆਂ ਅਤੇ ਸਾਡੀ ਵਿਦੇਸ਼ ਨੀਤੀ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਵਿੱਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਫੈਸਲੇ ਲਏ।
ਸੁਧਾਰਾਂ ਦਾ ਇਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਪਹਿਲੂ ਜੋ ਅਸੀਂ ਅਰੰਭ ਕੀਤਾ ਸੀ ਉਹ ਸੀ ਭਾਰਤੀ ਤਜ਼ਰਬੇ ਦਾ ਵਿਲੱਖਣ ਸੁਭਾਅ। ਅਸੀਂ ਦਿੱਤੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਫਾਰਮੂਲੇ 'ਤੇ ਅੜੀ ਨਹੀਂ ਰਹੇ. ਮੈਨੂੰ ਯਾਦ ਹੈ ਕਿ ਰਾਓ ਦੀ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਮੁਦਰਾ ਫੰਡ (ਆਈ.ਐੱਮ.ਐੱਫ.) ਦੇ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਪ੍ਰਬੰਧ ਨਿਰਦੇਸ਼ਕ, ਮਾਈਕਲ ਕੈਮਡੇਸਸ ਨਾਲ ਮੁਲਾਕਾਤ ਹੋਈ ਸੀ।
ਨਰਸਿਮ੍ਹਾ ਰਾਓ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਕਿ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸੁਧਾਰਾਂ ਨੂੰ ਭਾਰਤੀ ਸਰੋਕਾਰਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਚੇਤੰਨ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਲੋਕਤੰਤਰ ਹਾਂ। ਸਾਡੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਹਿੱਤਾਂ ਦੀ ਰਾਖੀ ਕੀਤੀ ਜਾਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਆਈਐਮਐਫ ਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਢਾਂਚਾਗਤ ਵਿਵਸਥਾ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਇੱਕ ਵੀ ਪਬਲਿਕ ਸੈਕਟਰ ਦੇ ਕਰਮਚਾਰੀ ਨੂੰ ਨੌਕਰੀਆਂ ਗੁਆਉਣ ਨਹੀਂ ਦੇ ਸਕਦੇ। ਮੇਰਾ ਮੰਨਣਾ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਭਰੋਸਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਕਿ ਸੁਧਾਰਾਂ ਨੂੰ ਸਾਡੀ ਪਹਿਲ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਕੈਲੀਬਰੇਟ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇਗਾ।
ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਨਰਸਿਮ੍ਹਾ ਰਾਓ ਨੇ ਭਾਰਤੀ ਵਿਦੇਸ਼ ਨੀਤੀ ਵਿਚ ਯਥਾਰਥਵਾਦ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਲਿਆਂਦਾ। ਉਸਨੇ ਗੁਆਂਢੀ ਦੇਸ਼ਾਂ ਨਾਲ ਭਾਰਤ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਸੁਧਾਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ। 1993 ਵਿਚ ਰਾਓ ਨੇ ਚੀਨ ਨਾਲ ਸਬੰਧਾਂ ਵਿਚਲੀ ਕੜਵਾਹਟ ਨੂੰ ਘਟਾਉਣ ਲਈ ਚੀਨ ਦਾ ਦੌਰਾ ਵੀ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਭਾਰਤ ਨੇ ਦੱਖਣੀ ਏਸ਼ੀਅਨ ਖੇਤਰੀ ਸਹਿਕਾਰਤਾ ਸੰਘ (ਸਾਰਕ) ਦੇ ਹੋਰ ਦੇਸ਼ਾਂ ਨਾਲ ਦੱਖਣੀ ਏਸ਼ੀਅਨ ਤਰਜੀਹੀ ਵਪਾਰ ਸਮਝੌਤੇ 'ਤੇ ਹਸਤਾਖਰ ਕੀਤੇ। ਉਸਨੇ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਕਈ ਪੂਰਬੀ ਅਤੇ ਦੱਖਣ-ਪੂਰਬੀ ਏਸ਼ੀਆਈ ਦੇਸ਼ਾਂ ਨਾਲ ਜੋੜਨ ਲਈ ‘ਲੁੱਕ ਈਸਟ ਪਾਲਿਸੀ’ ਵੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ।
ਨਰਸਿਮ੍ਹਾ ਰਾਓ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ, ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਅਭਿਲਾਸ਼ੀ ਬੈਲਿਸਟਿਕ ਮਿਜ਼ਾਈਲ ਤਕਨਾਲੋਜੀ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਬਾਹਰੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਨੂੰ ਵਧਾਉਣ ਲਈ 1992 ਵਿੱਚ ਆਗਮੈਂਟੇਂਡ ਸੈਟੇਲਾਈਟ ਲਾਂਚ ਵਹੀਕਲ (ਏਐਸਐਲਵੀ) ਅਤੇ ਪੋਲਰ ਸੈਟੇਲਾਈਟ ਲਾਂਚ ਵਹੀਕਲ (ਪੀਐਸਐਲਪੀ) ਦਾ ਸਫਲਤਾਪੂਰਵਕ ਟੈਸਟ ਕੀਤਾ। ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਮਿਜ਼ਾਈਲ ਦਾ ਪਹਿਲਾਂ ਸਫਲਤਾਪੂਰਵਕ 1994 ਵਿੱਚ ਟੈਸਟ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਦਰਮਿਆਨੇ-ਕਲਾਸ ਦੀ ਬੈਲਿਸਟਿਕ ਮਿਜ਼ਾਈਲ ਵਿੱਚ ਵਿਕਸਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।
ਮੈਂ ਭਾਰਤ ਦੇ ਮਹਾਨ ਪੁੱਤਰ ਨੂੰ ਸ਼ਰਧਾਂਜਲੀ ਭੇਟ ਕਰਦਿਆਂ ਖੁਸ਼ ਹਾਂ, ਜੋ ਇਕ ਦੋਸਤ ਅਤੇ ਮਾਰਗ-ਨਿਰਦੇਸ਼ਕ ਸੀ। ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਨੇੜਿਓਂ ਦੇਖਿਆ ਹੈ। ਉਹ ਅਸਲ ਵਿਚ ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿਚ ਇਕ ਭਿਕਸ਼ੂ ਸੀ। ਉਹ ਇਕ ਆਧੁਨਿਕਵਾਦੀ ਸੀ, ਸਾਡੀ ਪਰੰਪਰਾ ਅਤੇ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਵਿਚ ਲੀਨ। ਉਹ ਇਕ ਦੁਰਲੱਭ ਵਿਦਵਾਨ ਅਤੇ ਰਾਜਨੇਤਾ ਸੀ ਜਿਸਨੇ ਸਾਡੀ ਆਰਥਿਕਤਾ ਨੂੰ ਹੀ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਨੀਤੀਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਸੇਧ ਦਿੱਤੀ। ਉਸ ਕੋਲ ਕਈ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦਾ ਹੁਕਮ ਸੀ।
