ਹੈਦਰਾਬਾਦ: ਵਿਗਿਆਨਕ ਅਤੇ ਉਦਯੋਗਿਕ ਖੋਜ ਕੌਂਸਲ (ਸੀਐਸਆਈਆਰ) ਭਾਰਤ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਵਿਗਿਆਨ ਤਕਨਾਲੋਜੀ ਖੋਜ ਅਤੇ ਵਿਕਾਸ ਸੰਸਥਾਨ ਹੈ। ਇਸਦੀ ਸਥਾਪਨਾ 26 ਸਤੰਬਰ 1942 ਨੂੰ ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ।
ਇਸਦਾ ਵਿੱਤ ਪ੍ਰਬੰਧਨ ਵਿਗਿਆਨ ਅਤੇ ਤਕਨਾਲੋਜੀ ਮੰਤਰਾਲੇ, ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਵੱਲੋਂ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਫਿਰ ਵੀ ਇਹ ਇੱਕ ਖੁਦਮੁਖਤਿਆਰੀ ਸੰਸਥਾ ਹੈ। ਇਹ ਇੰਡੀਅਨ ਸੁਸਾਇਟੀ ਰਜਿਸਟ੍ਰੇਸ਼ਨ 1860 ਦੇ ਤਹਿਤ ਰਜਿਸਟਰਡ ਹੈ।
ਵਿਗਿਆਨਕ ਅਤੇ ਉਦਯੋਗਿਕ ਖੋਜ ਕੌਂਸਲ ਕੌਮੀ ਸੰਸਥਾਵਾਂ / ਪ੍ਰਯੋਗਸ਼ਾਲਾਵਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਬਹੁ-ਸਥਾਨਕ ਨੈਟਵਰਕ ਹੈ, ਜੋ ਵਿਗਿਆਨ ਅਤੇ ਤਕਨਾਲੋਜੀ ਦੇ ਵੱਖ ਵੱਖ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਲਾਗੂ ਖੋਜ ਅਤੇ ਲਾਭਦਾਇਕ ਫੋਕਸ ਖੋਜ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਸੀਐਸਆਈਆਰ ਦੀਆਂ 38 ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪ੍ਰਯੋਗਸ਼ਾਲਾਵਾਂ, 39 ਆਉਟਰੀਚ ਸੈਂਟਰ, ਤਿੰਨ ਇਨੋਵੇਸ਼ਨ ਕੰਪਲੈਕਸ ਅਤੇ ਪੰਜ ਇਕਾਈਆਂ ਹਨ। ਇੱਥੇ 4,600 ਸਰਗਰਮ ਵਿਗਿਆਨੀ ਅਤੇ ਲਗਭੱਗ 8,000 ਵਿਗਿਆਨਕ ਅਤੇ ਤਕਨੀਕੀ ਕਰਮਚਾਰੀ ਹਨ।
ਸੀਐਸਆਈਆਰ ਰੇਡੀਓ ਅਤੇ ਪੁਲਾੜ ਭੌਤਿਕ ਵਿਗਿਆਨ, ਸਮੁੰਦਰ ਦੇ ਵਿਗਿਆਨ, ਜੀਓਫਿਜਿਕਸ, ਰਸਾਇਣ, ਡ੍ਰਗਸ, ਜੀਨੋਮਿਕਸ, ਬਾਇਓਟੈਕਨਾਲੋਜੀ ਅਤੇ ਨੈਨੋ ਤਕਨਾਲੋਜੀ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਮਾਈਨਿੰਗ, ਏਰੋਨੋਟਿਕਸ, ਸਾਧਨ ਵਿਗਿਆਨ, ਵਾਤਾਵਰਣ ਇੰਜੀਨੀਅਰਿੰਗ ਅਤੇ ਸੂਚਨਾ ਤਕਨਾਲੋਜੀ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਵੱਖ ਵੱਖ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਦਾਇਰੇ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰਦਾ ਹੈ।
ਦੁਨੀਆ ਦੀ ਜਨਤਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਵਿੱਤਪੋਸ਼ਤ ਖੋਜ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦੀ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਵਿੱਚ ਸੀਐਸਆਈਆਰ ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਵਿੱਚ ਪੇਟੈਂਟ ਦਾਖਲ ਕਰਨ ਅਤੇ ਹਾਸਲ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਮੋਹਰੀ ਥਾਂ ਰੱਖਦਾ ਹੈ। ਸੀਐਸਆਈਆਰ ਨੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਭਾਰਤੀ ਆਰ ਐਂਡ ਡੀ ਸੰਗਠਨ ਵੱਲੋਂ ਹਾਸਲ ਕੀਤੇ ਯੂਐਸ ਦੇ 90 ਫ਼ੀਸਦੀ ਪੇਟੈਂਟ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੇ ਹਨ।
ਸੀਐਸਆਈਆਰ ਸਾਲਾਨਾ ਔਸਤਨ 200 ਭਾਰਤੀ ਪੇਟੈਂਟਾਂ ਅਤੇ 250 ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਪੇਟੈਂਟ ਦਾਖਲ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਲਗਭਗ 13.86 ਫੀਸਦੀ ਸੀਐਸਆਈਆਰ ਪੇਟੈਂਟ ਲਾਇਸੈਂਸਸ਼ੁਦਾ ਹਨ ਅਤੇ ਇਹ ਗਿਣਤੀ ਗਲੋਬਲ ਔਸਤ ਨਾਲੋਂ ਵਧੇਰੀ ਹੈ।
ਸਕੀਮਾਗੋ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਰੈਂਕਿੰਗ ਵਰਲਡ ਰਿਪੋਰਟ 2014 ਦੇ ਮੁਤਾਬਕ, ਸੀਐਸਆਈਆਰ ਦੁਨੀਆ ਦੇ 4851 ਅਜਿਹੇ ਅਦਾਰਿਆਂ ਵਿੱਚ 81ਵੇਂ ਸਥਾਨ 'ਤੇ ਹੈ। ਚੋਟੀ ਦੀਆਂ 100 ਗਲੋਬਲ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਇਹ ਇਕੱਲਾ ਭਾਰਤੀ ਸੰਸਥਾਨ ਹੈ। ਏਸ਼ੀਆ ਵਿੱਚ ਸੀਐਸਆਈਆਰ ਦੀ ਰੈਂਕਿੰਗ 17ਵੀਂ ਅਤੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲੀ ਹੈ।
ਡਾ. ਸ਼ਾਂਤੀ ਸਵਰੂਪ ਭਟਨਾਗਰ - ਸੀਐਸਆਈਆਰ ਦੇ ਸੰਸਥਾਪਕ
- ਭਟਨਾਗਰ ਸੀਐਸਆਈਆਰ ਦੇ ਸੰਸਥਾਪਕ ਨਿਰਦੇਸ਼ਕ ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ 12 ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਲੈਬਾਂ ਸਥਾਪਤ ਕਰਨ ਦਾ ਸਿਹਰਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
- ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਵਿਗਿਆਨ ਅਤੇ ਤਕਨਾਲੋਜੀ ਦੇ ਬੁਨਿਆਦੀ ਢਾਂਚੇ ਦੇ ਨਿਰਮਾਣ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਦੀ ਵਿਗਿਆਨ ਅਤੇ ਤਕਨਾਲੋਜੀ ਨੀਤੀਆਂ ਵਿੱਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ। ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਰਕਾਰ ਵਿੱਚ ਕਈ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਅਹੁਦਿਆਂ 'ਤੇ ਵੀ ਕੰਮ ਕੀਤਾ।
- ਉਹ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਗ੍ਰਾਂਟਸ ਕਮਿਸ਼ਨ (ਯੂਜੀਸੀ) ਦੇ ਪਹਿਲਾ ਚੇਅਰਮੈਨ ਸਨ।
- ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ 'ਆਰਡਰ ਆਫ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਅੰਪਾਇਰ' (ਓ.ਬੀ.ਈ.) ਨਾਲ ਸਨਮਾਨਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ 1941 ਵਿੱਚ 'ਨਾਈਟ' ਦੀ ਉਪਾਧੀ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਅਤੇ 1943 ਵਿੱਚ ਦਿ ਰਾਇਲ ਸੁਸਾਇਟੀ, ਲੰਡਨ ਚੁਣਿਆ ਗਿਆ।
- ਸ਼ਾਂਤੀ ਸਵਰੂਪ ਭਟਨਾਗਰ ਨੂੰ 1954 ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਦੇ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਵੱਲੋਂ ਪਦਮ ਵਿਭੂਸ਼ਣ ਨਾਲ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।
ਸੰਗਠਨ ਬਣਤਰ
- ਪ੍ਰਧਾਨ: ਭਾਰਤ ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ
- ਉਪ ਪ੍ਰਧਾਨ: ਕੇਂਦਰੀ ਵਿਗਿਆਨ ਅਤੇ ਤਕਨਾਲੋਜੀ ਮੰਤਰੀ
- ਪ੍ਰਬੰਧਕ ਸਭਾ / ਡਾਇਰੈਕਟਰ ਬੋਰਡ: ਡਾਇਰੈਕਟਰ ਜਨਰਲ ਗਵਰਨਿੰਗ ਬਾਡੀ ਦਾ ਮੁਖੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।
- ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਵਿੱਤ ਸਕੱਤਰ (ਖਰਚਾ) ਇਕ ਸਾਬਕਾ ਅਧਿਕਾਰੀ ਹੈ।
- ਸੀਐਸਆਈਆਰ ਐਡਵਾਈਜ਼ਰੀ ਬੋਰਡ: ਇਹ ਵਿਗਿਆਨ ਅਤੇ ਤਕਨਾਲੋਜੀ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੀ ਇੱਕ 15 ਮੈਂਬਰੀ ਸੰਸਥਾ ਹੈ।
- ਇਸਦਾ ਕਾਰਜ ਗਵਰਨਿੰਗ ਬਾਡੀ ਨੂੰ ਵਿਗਿਆਨ ਅਤੇ ਤਕਨਾਲੋਜੀ ਦੀ ਸਲਾਹ ਜਾਂ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦੇਣਾ ਹੈ।
- ਇਸ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦਾ ਕਾਰਜਕਾਲ ਤਿੰਨ ਸਾਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।
ਸੀਐਸਆਈਆਰ ਦੀਆਂ ਮੁੱਖ ਪ੍ਰਾਪਤੀਆਂ