ਗੁਜਰਾਤ ਵਿਦਿਆਪੀਠ ਦਾ ਨਾਅਰਾ ਸੀ "ਸਾ ਵਿਦਿਆ ਯਾ ਵਿਮੁਕਤੇ" ਜਿਸ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਅਸਲ ਸਿੱਖਿਆ, ਰੂਹਾਨੀਅਤ ਦੇ ਸੰਦਰਭ ਵਿੱਚ ਮੁਕਤੀ, ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਪਦਾਰਥਵਾਦੀ ਨਜ਼ਰੀਏ ਤੋਂ ਮੁਕਤੀ ਵੱਲ ਇਕ ਕਦਮ। ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਨੇ ਜ਼ੋਰ ਦੇ ਕੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਜੇ ਲੂਣ- ਲੂਣ ਤੋਂ ਰਹਿਤ ਹੋ ਜਾਵੇ, ਤਾਂ ਕੋਈ ਪਕਵਾਨ ਨਮਕੀਨ ਤੇ ਸਵਾਦ ਕਿਵੇਂ ਬਣਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ? ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਜੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਇਮਾਨਦਾਰੀ, ਸਖ਼ਤ ਮਿਹਨਤ ਤੇ ਇੱਛਾ ਸ਼ਕਤੀ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਹੋ ਜਾਵੇ, ਤਾਂ ਉਹ ਰਾਸ਼ਟਰ ਕਿਵੇਂ ਤਰੱਕੀ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ?
ਕਿਸੇ ਵੀ ਕੌਮ ਲਈ ਮਜ਼ਬੂਤ ਨੀਂਹ ਰੱਖਣਾ ਲਾਜ਼ਮੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਕਿਸੇ ਰਾਸ਼ਟਰ ਦੇ ਥੰਮ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਸੀ ਕਿ ਇਕ ਪਾਤਰ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਵਿਚ ਮੁੱਖ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇਕ ਦੇਸ਼ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਸੀਮਾ ਤੇ ਛਾਲਾਂ ਮਾਰ ਕੇ ਵੱਧ ਸਕਦਾ ਹੈ ਜੇ ਉਸ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਨਾਗਰਿਕਾਂ ਦਾ ਚਰਿੱਤਰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਸਗੋਂ ਏਕਤਾ ਤੇ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਠੋਸ ਮਿਸ਼ਰਣ ਦੀ ਮਿਸਾਲ ਕਾਇਮ ਕਰਕੇ ਵਿਸ਼ਵ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ।
ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਦੇ ਚਰਿੱਤਰ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕਰਨਾ ਤਾਂ ਹੀ ਸੰਭਵ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਅਧਿਆਪਕ ਆਪਣੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਭੂਮਿਕਾ ਅਦਾ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਉਹ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਗਿਆਨ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੇ ਹਨ ਸਗੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਲਾਹਕਾਰਾਂ ਤੇ ਰੋਲ ਮਾਡਲਾਂ ਵਜੋਂ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਤੇ ਮਾਰਗ ਦਰਸ਼ਕ ਵੀ ਕਰਦੇ ਹਨ।
ਇੱਕ ਵਿਦਿਆਰਥੀ-ਅਧਿਆਪਕ ਦੇ ਰਿਸ਼ਤੇ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਮਜ਼ਬੂਤ ਡੋਰ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਸੀ ਕਿ ਸਿੱਖਣਾ ਇੱਕ ਦੋ ਪੱਖੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਹੈ। ਇਕ ਅਧਿਆਪਕ ਆਪਣੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸਿੱਖਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਉਹ ਸਿਖਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਸਿੱਖਿਆ ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਸਰੀਰਕ, ਮਾਨਸਿਕ ਤੇ ਨੈਤਿਕ ਵਿਕਾਸ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕਰੇਗੀ।
ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਇਕ ਦੂਰਦਰਸ਼ੀ ਸਨ। ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਦੇ ਸਰਵਪੱਖੀ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਇਕੋ ਉਦੇਸ਼ ਨਾਲ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਨੇ 'ਸਾਰਿਆਂ ਲਈ ਮੁੱਢਲੀ ਸਿੱਖਿਆ' ਦੀ ਧਾਰਣਾ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੀ। 7-14 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਦੇ ਸਾਰੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮਾਂ-ਬੋਲੀ ਵਿਚ ਮੁਫ਼ਤ ਸਿੱਖਿਆ ਦਿੱਤੀ ਜਾਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ।
ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਛੋਟੇ, ਸਵੈ-ਨਿਰਭਰ ਭਾਈਚਾਰੇ ਵਾਲੇ ਇੱਕ ਯੂਟੋਪੀਅਨ ਰਾਸ਼ਟਰ ਦੀ ਕਲਪਨਾ ਕੀਤੀ। ਅਜਿਹੇ ਆਦਰਸ਼ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦਾ ਇਕੋ-ਇਕ ਢੰਗ ਇਕ ਸਿੱਖਿਆ ਸ਼ਾਸਤਰ ਸੀ ਜੋ ਸਾਖ਼ਰਤਾ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕਰਦਾ ਸੀ ਤੇ ਮਿਲ ਕੇ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਨੇ ਜ਼ੋਰ ਦੇ ਕੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਸਕੂਲ ਪੱਧਰ ਦੇ ਪਾਠਕ੍ਰਮ ਵਿੱਚ ਸਾਖ਼ਰਤਾ ਦੇ ਨਾਲ ਬਰਤਨ, ਬੁਣਾਈ, ਕਤਾਈ, ਲੱਕੜ ਦਾ ਕੰਮ, ਟੋਕਰੀ ਬਣਾਉਣ ਤੇ ਧਾਤ ਦੇ ਕੰਮਾਂ ਵਰਗੀਆਂ ਦਸਤਕਾਰੀ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰਨੀਆਂ ਚਾਹੀਦੀਆਂ ਹਨ।
ਆਪਣੇ ਆਪ ਵਿਚ ਸਾਖ਼ਰਤਾ ਕੋਈ ਸਿੱਖਿਆ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਗਿਆਨ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਦਸਤਕਾਰੀ ਸਿੱਖਣ ਦੇ ਕਈ ਅਰਥ ਹੋਣਗੇ। ਹਰ ਸਕੂਲ ਸਵੈ-ਸਹਾਇਤਾ ਵਾਲਾ ਅਤੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ, ਵਿੱਤੀ ਅਤੇ ਸਮਾਜਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਰਾਜ ਤੋਂ ਸੁਤੰਤਰ ਬਣ ਜਾਵੇਗਾ। ਬੱਚਾ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਆਤਮ ਨਿਰਭਰ ਬਣੇਗਾ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮੋਟਰ ਕੁਸ਼ਲਤਾ ਤੇ ਇਕਾਗਰਤਾ ਵਿੱਚ ਵੀ ਸੁਧਾਰ ਹੋਵੇਗਾ ਤੇ ਹੱਥੀਂ ਕੰਮ ਲਈ ਉਸ ਦਾ ਝੁਕਾਅ ਵਿਕਸਤ ਹੋਵੇਗਾ, ਜੋ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਉਸ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਗੁਜ਼ਾਰਾ ਤੋਰਨ ਵਿੱਚ ਵੀ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰੇਗਾ।
ਅੱਜ ਕੱਲ੍ਹ ਸਕੂਲ ਤਿੰਨ ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਮੋਟਰਾਂ ਦੇ ਹੁਨਰਾਂ ਨੂੰ ਵਧਾਉਣ ਲਈ ਕਈ ਖੇਡਾਂ ਪੇਸ਼ ਕਰਦੇ ਹਨ ਤੇ ਉਹ ਕੁਝ ਹੱਦ ਤਕ ਸਫ਼ਲ ਵੀ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਪਰ ਬੱਚੇ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਯਥਾਰਥਵਾਦੀ ਖ਼ੇਤਰ ਤੋਂ ਦੂਰ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਉਹ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਰੁਜ਼ਾਨਾ ਘਰ ਦੇ ਕੰਮ ਕਰਨ ਦੀ ਆਦਤ ਪਾਉਣ ਵਿਚ ਅਸਫ਼ਲ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ਪਰ ਅੱਲ੍ਹੜ ਉਮਰ ਤੱਕ ਹਰ ਛੋਟੇ ਕੰਮ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮਾਪਿਆਂ 'ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਭਾਵੇਂ ਕਿ ਪੜ੍ਹੇ ਲਿਖੇ ਹਨ ਪਰ ਛੋਟੇ ਉਦਯੋਗਾਂ ਤੋਂ ਅਣਜਾਣ ਹਨ, ਜ਼ਮੀਨੀ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕੌਮ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਬੰਧਾਂ ਤੋਂ ਵਾਂਝੇ ਰਹਿਣ ਨਾਲ ਉਹ ਕੁਲੀਨ ਅਤੇ ਆਮ ਜਨਤਾ ਤੋਂ ਦੂਰ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ।
ਉਹ ਚੇਤਨਾ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਅਤੇ ਸਵੈ-ਨਿਰਭਰਤਾ ਦੀ ਮੰਗ ਕਰਨ ਵਿਚ ਅਸਫ਼ਲ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ਤੇ ਆਲਸੀ, ਅਣਜਾਣ ਅਤੇ ਹੰਕਾਰੀ ਬਣ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦੀ ਧਾਰਣਾ ਅੱਜ ਵੀ ਢੁੱਕਵੀਂ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਦੱਖਣੀ ਅਫ਼ਰੀਕਾ ਦੇ ਤਾਲਸਤਾਏ ਫ਼ਾਰਮ ਆਸ਼ਰਮ ਵਿੱਚ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਹਰੀਜਨ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਲੇਖ ਵਿਚ ਵਿਦਿਆ ਦੇ ਪੈਡੋਗੌਗੀ ਨੂੰ ਮੈਪ ਕੀਤਾ ਜਿਸ ਵਿਚ ਉਹ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਦਸਤਕਾਰੀ ਦੀ ਯੰਤਰਿਕ ਵਰਤੋਂ 'ਤੇ ਸਗੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਸਾਇੰਸ' ਤੇ ਵੀ ਜ਼ੋਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਜ਼ੋਰ ਦੇ ਕੇ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ: "ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਹਰ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਦੇ ਕਾਰਨ ਤੇ ਕਿਉਂ ਦਾ ਪਤਾ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।"
“ਅਸਲ ਮੁਸ਼ਕਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਕੋਈ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਕਿ ਸਿੱਖਿਆ ਅਸਲ ਵਿਚ ਕੀ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਮੁੱਲ ਨੂੰ ਉਸੇ ਢੰਗ ਨਾਲ ਮੁਲਾਂਕਣ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਜਿਵੇਂ ਅਸੀਂ ਸਟਾਕ ਐਕਸਚੇਂਜ ਮਾਰਕੀਟ ਵਿੱਚ ਜ਼ਮੀਨ ਜਾਂ ਸ਼ੇਅਰਾਂ ਦੇ ਮੁੱਲ ਦਾ ਮੁਲਾਂਕਣ ਕਰਦੇ ਹਾਂ।
ਅਸੀਂ ਸਿਰਫ਼ ਅਜਿਹੀ ਸਿੱਖਿਆ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਾਂ ਜਿਸ ਨਾਲ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਵਧੇਰੇ ਕਮਾਈ ਕਰ ਸਕੇ। ਅਸੀਂ ਸਿੱਖਿਅਤ ਦੇ ਚਰਿੱਤਰ ਦੇ ਸੁਧਾਰ ਲਈ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਨਾਲ ਕੋਈ ਵਿਚਾਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਕੁੜੀਆਂ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਕਹਿੰਦੇ ਹਾਂ, ਕਿ ਕਮਾਉਣ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ; ਤਾਂ ਫਿਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਿਉਂ ਸਿੱਖਿਆ ਦਿੱਤੀ ਜਾਵੇ? ਜਿੰਨਾ ਚਿਰ ਇਹ ਵਿਚਾਰ ਬਣੇ ਰਹਿਣਗੇ ਸਾਡੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦੀ ਅਸਲ ਕੀਮਤ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਜਾਣ ਸਕਦੇ।” (ਐਮ. ਕੇ. ਗਾਂਧੀ ਸੱਚੀ ਸਿੱਖਿਆ ਐਨਸੀਟੀਈ ਸਾਈਟ ਤੇ)
ਡਾ.ਵਰਸ਼ਾ ਗੁਪਤਾ
ਅੰਰਗੇਜੀ ਵਿਭਾਗ
ਰਾਜਧਾਨੀ ਕਾਲਜ
ਦਿੱਲੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ
