ਕਮਾਂਡਿੰਗ ਅਧਿਕਾਰੀ ਸਣੇ 20 ਜਵਾਨਾਂ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਨੇ ਸਾਨੂੰ ਲੱਦਾਖ ਵਿਚ ਅਸਲ ਕੰਟਰੋਲ ਰੇਖਾ 'ਤੇ ਸਥਿਤੀ ਦੀ ਗੰਭੀਰਤਾ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਕਰਵਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਸ਼ਾਇਦ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਚੀਨ ਵਿਚ 1962 ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦਾ ਇਹ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਸੰਕਟ ਹੈ ਅਤੇ ਦੋਵਾਂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਸਬੰਧਾਂ 'ਤੇ ਇਸ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਲਈ ਦਿਖਾਈ ਦੇਵੇਗਾ। ਅਕਸਰ, ਆਮ ਲੋਕ ਸਮਝਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਇਸ ਸਮੱਸਿਆ ਦਾ ਅਧਾਰ ਕੀ ਹਨ, ਖੇਤਰ ਦਾ ਭੂਗੋਲ ਕਿਵੇਂ ਹੈ ਅਤੇ ਦੋਵਾਂ ਸੈਨਾਵਾਂ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਮੌਜੂਦਾ ਤਣਾਅ ਦਾ ਕੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਹੋਏਗਾ। ਮੈਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਮੁੱਦਿਆਂ ਦੇ ਪਰਿਪੇਖ ਵਿਚ ਆਪਣੀ ਗੱਲ ਰੱਖਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਾਂਗਾ।
ਅਸਲ ਕੰਟਰੋਲ ਰੇਖਾ
1962 ਦੇ ਯੁੱਧ ਦੌਰਾਨ ਚੀਨੀ ਸੈਨਾ ਨੇ ਪੱਛਮੀ ਲੱਦਾਖ ਵਿੱਚ ਲਗਭਗ 38 ਹਜ਼ਾਰ ਵਰਗ ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਖੇਤਰ ਉੱਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ। ਭਾਰਤੀ ਖੇਤਰ ਦੇ ਚੀਨੀ ਕਬਜ਼ੇ ਕਾਰਨ ਜੋ ਅਸਲ ਸਰਹੱਦ ਬਣਾਈ ਗਈ ਸੀ, ਉਸ ਨੂੰ ਅਸਲ ਕੰਟਰੋਲ ਰੇਖਾ ਕਿਹਾ ਜਾਣ ਲੱਗਿਆ। ਅਸਲ ਕੰਟਰੋਲ ਰੇਖਾ ਨਾ ਤਾਂ ਨਕਸ਼ਿਆਂ 'ਤੇ ਸੀਮਤ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਜ਼ਮੀਨ 'ਤੇ ਸੀਮਤ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ, ਦੋਵਾਂ ਪਾਸਿਆਂ ਦੇ ਕੁਝ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚ ਐਲਏਸੀ ਬਾਰੇ ਵੱਖਰੀ ਧਾਰਨਾ ਹੈ।
ਦੋਹਾਂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀਆਂ ਸੈਨਾਵਾਂ ਅਸਲ ਕੰਟਰੋਲ ਰੇਖਾ ਉੱਤੇ ਆਪਣੀ ਧਾਰਨਾ ਦੇ ਹਿਸਾਬ ਨਾਲ ਗਸ਼ਤ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਮਤਭੇਦ ਹਨ ਉੱਥੇ ਦੋਹਾਂ ਪੱਖਾਂ ਦੇ ਗਸ਼ਤ ਦਲ ਇੱਕ-ਦੂਜੇ ਦੇ ਆਹਮੋ ਸਾਹਮਣੇ ਆ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸੰਭਾਵਿਤ ਟਕਰਾਅ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਸ਼ਾਂਤੀਰਪੂਰਵਕ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਜਾਵੇ, ਇਹ ਯਕੀਨੀ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਦੋਹਾਂ ਪੱਖਾਂ ਦੇ ਸੈਨਿਕਾ ਦੇ ਤਰੀਕੇ ਨੂੰ ਨਿਰਦੇਸ਼ਿਤ ਕਰਨ ਲਈ ਕਈ ਸਮਝੌਤੇ ਹਨ। ਉਦਾਹਰਣ ਦੇ ਤੌਰ ਉੱਤੇ 2013 ਵਿੱਚ ਹੋਏ ਸਰਹੱਦ ਰੱਖਿਆ ਸਹਿਯੋਗ ਸਮਝੌਤੇ ਦਾ ਆਰਟੀਕਲ VIII ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ:
"ਦੋਵੇਂ ਪੱਖ ਇਸ ਗੱਲ ਉੱਤੇ ਸਹਿਮਤ ਹੋਏ ਹਨ ਕਿ ਜੇ ਦੋਹਾਂ ਪੱਖਾਂ ਦੇ ਸਰਹੱਦੀ ਰੱਖਿਆ ਬਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚ ਟਕਰਾਅ ਵਿਚ ਆ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਜਿਥੇ ਅਸਲ ਕੰਟਰੋਲ ਰੇਖਾ ਬਾਰੇ ਕੋਈ ਸਹਿਮਤੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ, ਦੋਵੇਂ ਧਿਰਾਂ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਵੈ-ਸੰਜਮ ਵਰਤਣਗੀਆਂ, ਤਾਕਤ ਨੂੰ ਭੜਕਾਉਣ ਅਤੇ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਲਈ ਕੋਈ ਕਾਰਵਾਈ ਨਹੀਂ ਕਰਨਗੀਆਂ। ਅਸੀਂ ਤਾਕਤ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ, ਇਕ ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਸਲੀਕੇ ਨਾਲ ਪੇਸ਼ ਆਉਣ ਅਤੇ ਫਾਇਰਿੰਗ ਜਾਂ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਸੰਘਰਸ਼ ਤੋਂ ਬਚਾਂਗੇ।"
ਸਾਲ 1975 ਵਿੱਚ ਜਦੋਂ ਸਰਹੱਦ ਉੱਤੇ ਹੋਈ ਘਟਨਾ ਵਿੱਚ 4 ਭਾਰਤੀ ਜਵਾਨ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋ ਗਏ ਸਨ ਤਾਂ ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੋਹਾਂ ਪੱਖਾਂ ਵੱਲੋਂ ਪ੍ਰੋਟੋਕਾਲ ਦੀ ਸਖਤੀ ਨਾਲ ਪਾਲਣਾ ਕੀਤੀ ਗਈ। ਇਸ ਨੇ ਇਹ ਯਕੀਨੀ ਬਣਾਇਆ ਸੀ ਕਿ ਅਸਲ ਕੰਟਰੋਲ ਰੇਖਾ ਉੱਤੇ ਸ਼ਾਂਤੀ ਬਣੀ ਰਹੇ। ਹਾਲ ਦੇ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਸ਼ਾਂਤੀ ਬਣੀ ਵੀ ਰਹੀ ਪਰ ਮਈ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਹਫ਼ਤੇ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਚੀਨੀ ਘੁਸਪੈਠ ਨਾਲ ਅਚਾਨਕ ਸਭ ਕੁੱਝ ਬਦਲ ਗਿਆ।
ਪੂਰਬੀ ਲੱਦਾਖ ਦਾ ਭੂਗੋਲ
ਲੱਦਾਖ ਨੂੰ ਉਚਾਈ ਉੱਤੇ ਸਥਿਤ ਰੇਗਿਸਤਾਨ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਪੂਰਬੀ ਲੱਦਾਖ ਦੇ ਖੇਤਰ ਤਿੱਬਤੀ ਪਠਾਰ ਨਾਲ ਲੱਗੇ ਹੋਏ ਹਨ। ਪੈਂਗੋਂਗ ਤਸੋ ਝੀਲ ਅਤੇ ਗਲਵਾਨ ਨਦੀ ਘਾਟੀ 14 ਹਜ਼ਾਰ ਫੁੱਟ ਦੀ ਉਚਾਈ ਉੱਤੇ ਸਥਿਤ ਹੈ ਅਤੇ ਹੌਟ ਸਪਰਿੰਗ ਦਾ ਖੇਤਰ ਲਗਭਗ 15,500 ਫੁੱਟ ਹੈ। ਮੌਜੂਦਾ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤਿੰਨ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਚੀਨ ਦੇ ਨਾਲ ਤਣਾਅ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਬਣੀ ਹੋਈ ਹੈ।
ਪੈਂਗੋਂਗ ਤਸੋ ਅਤੇ ਗਲਵਾਨ ਘਾਟੀ ਵਿੱਚ ਤਣਾਅ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਪੈਦਾ ਹੋ ਗਈ ਹੈ। ਪੈਨਗੋਂਗ ਤਸੋ ਦੇ ਉੱਤਰੀ ਤੱਟ 'ਤੇ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਚੀਨ ਦੀ ਅਸਲ ਕੰਟਰੋਲ ਰੇਖਾ ਬਾਰੇ ਆਪਣੀ ਵੱਖਰੀ ਧਾਰਨਾ ਹੈ ਅਤੇ ਪਿਛਲੇ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਦੋਵੇਂ ਧਿਰਾਂ ਆਪੋ-ਆਪਣੇ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ਾਂ 'ਤੇ ਗਸ਼ਤ ਕਰਦੀਆਂ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਚੀਨ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਹੈ ਕਿ ਅਸਲ ਕੰਟਰੋਲ ਰੇਖਾ ਫਿੰਗਰ 4 'ਤੇ ਸਥਿਤ ਹੈ, ਜਦ ਕਿ ਭਾਰਤ ਦਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਫਿੰਗਰ 8 ਉੱਤੇ ਪੂਰਬ ਵੱਲ ਸਥਿਤ ਹੈ।
ਵਰਤਮਾਨ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਚੀਨ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਖੇਤਰਾਂ ਉੱਤੇ ਭੌਤਿਕ ਰੂਪ ਨਾਲ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ ਹੈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਅਸਲ ਕੰਟਰੋਲ ਰੇਖਾ ਬਾਰੇ ਸਾਡੀ ਧਾਰਨਾ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਭਾਰਤੀ ਸੈਨਿਕਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਗਸ਼ਤ ਕਰਨ ਤੋਂ ਰੋਕਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ।