“ମଣିଷ ଦ୍ବାରା ମଳ ସଫା କରିବା ହେଉଛି ନିକୃଷ୍ଟ କାମ, ଏପରି କରିବାରେ ଜଣେ ବ୍ୟକ୍ତିଠାରୁ ତା’ର ମାନବତାକୁ ଛଡ଼ାଇ ନିଆଯାଏ। ଏପରି କାମ ସମ୍ପର୍କରେ କିଛି ଧାର୍ମିକ ଅବତାରଣା ନାହିଁ “ବୋଲି ଭାରତର ସମ୍ବିଧାନ ପ୍ରଣେତା ଡଃ ବାବାସାହେବ ଆମ୍ବେଦକର ଚେତାବନୀ ଦେଇଥିଲେ। ଭାଙ୍ଗି ଝାଡୁ ଛୋଡୋ (ଝାଡୁ ପରିହାର କର) ସ୍ଲୋଗାନ ଦେଇ ସେ ତୁରନ୍ତ ମଣିଷ ଦ୍ବାରା ମଳ ସଫା କରିବା କାମ ବା ମେହେନ୍ତର ପ୍ରଥା ବର୍ଜନ କରିବାକୁ ସଂଗ୍ରାମ କରିଥିଲେ। ଏଭଳି ଘୃଣ୍ୟ ପେଶାର ପ୍ରଚଳନକୁ ସେ ସର୍ବଦା ପ୍ରତ୍ୟାଖ୍ୟାନ କରି ଆସୁଥିଲେ। ଦଶନ୍ଧି ପରେ ଦଶନ୍ଧି ବିତିଗଲାଣି, ତଥାପି ଏବେ ବି ଭାରତରେ ମଣିଷଙ୍କ ଦ୍ବାରା ମଳ ସଫା କାମ ଅନେକ ସ୍ଥାନରେ କରାଯାଉଛି। ମେହେନ୍ତର ପ୍ରଥାର ଉଚ୍ଛେଦ ପାଇଁ ଦେଶରେ କଠୋର ଆଇନ ବ୍ୟବସ୍ଥା ଥିଲେ ସୁଦ୍ଧା ଏହା ଏ ଦିଗରେ ଯଥେଷ୍ଟ ପ୍ରମାଣିତ ହେଉନାହିଁ। 2013ରେ କେନ୍ଦ୍ର ସରକାର ମେହନ୍ତର ନିଯୁକ୍ତି ନିଷିଦ୍ଧ କରିବା ସହିତ ସେମାନଙ୍କର ଥଇଥାନ ପାଇଁ ଏକ ଆଇନ ପ୍ରଣୟନ କରିଥିଲେ, କିନ୍ତୁ ଏହା ଏଯାଏଁ ପୂରା ମାତ୍ରାରେ କାର୍ଯ୍ୟକାରୀ କରାଯାଇପାରିନାହିଁ। ସରକାର ଏବେ 2020ରେ ସଂସଦର ମୌସୁମୀ ଅଧିବେଶନରେ ଦି ପ୍ରହିବିସନ ଅଫ ଏମ୍ପ୍ଲୟମେଣ୍ଟ ଆଜ ମ୍ୟାନୁଆଲ ସ୍କାଭେଞ୍ଜର୍ସ ଏଣ୍ଡ ଦେୟାର ରିହାବିଲିଟେସନ (ଆମେଣ୍ଡମେଣ୍ଟ) ବିଲ ଆଗତ କରିବାକୁ ଯୋଜନା ରଖିଛନ୍ତି। ବର୍ତ୍ତମାନ କୌଣସି ସଂସ୍ଥା କିମ୍ବା ବ୍ୟକ୍ତିବିଶେଷ ପାଇଖାନା ଟାଙ୍କି କିମ୍ବା ନଳା ସଫା ଭଳି ବିପଜ୍ଜନକ କାମରେ ଯଦି କୌଣସି ବ୍ୟକ୍ତିଙ୍କୁ ନିୟୋଜିତ କରନ୍ତି ତେବେ ତାଙ୍କୁ 5 ବର୍ଷ ଜେଲଦଣ୍ଡ କିମ୍ବା 5 ଲକ୍ଷ ଟଙ୍କା ଯାଏଁ ଜୋରିମାନା କିମ୍ବା ଆବଶ୍ୟକ ସ୍ଥଳେ ଉଭୟ ଦଣ୍ଡରେ ଦଣ୍ଡିତ କରିବାର ବ୍ୟବସ୍ଥା ରହିଛି। ନୂଆ ବିଧେୟକରେ ଦଣ୍ଡବିଧାନକୁ ଆହୁରି କଠୋର କରିବାକୁ କେନ୍ଦ୍ର ସରକାର ବିଚାର କରୁଛନ୍ତି।
ସମାଜର ଉତ୍ପୀଡ଼ିତ ବର୍ଗର ଲୋକେ ମଣିଷ ମଳ ସଫା କରିବା କାମରେ ନିୟୋଜିତ ହୋଇ ଆସୁଛନ୍ତି। ଶୌଚ ଅନେକ ବ୍ୟବସ୍ଥାରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ ସତ୍ତ୍ବେ ସେମାନଙ୍କର ଜୀବନଧାରଣ ଅବସ୍ଥାରେ ସେତେଟା ପରିବର୍ତ୍ତନ ହେଉନାହିଁ। ପୀଢି ପରେ ପୀଢ଼ି ସେମାନେ ଓ ସେମାନଙ୍କ ପରିବାର ପାଇଖାନା ଟାଙ୍କି, ନାଳ ଆଦି ସଫା କରିବା ଭଳି ନିକୃଷ୍ଟ କାମ କରି ଆସୁଛନ୍ତି। ପ୍ରତିବର୍ଷ ପାଇଖାନା ଟାଙ୍କି ସଫା କରିବା ଘଟଣାରେ ଶହ ଶହ ମେହେନ୍ତରଙ୍କର ମୃତ୍ୟୁ ଘଟୁଛି। କେବଳ 2019ରେ 119 ଜଣ ଶ୍ରମିକ ପ୍ରାଣ ହରାଇଥିଲେ। 2016ରୁ 2019 ମଧ୍ୟରେ ଦେଶବ୍ୟାପୀ ବିଭିନ୍ନ ଘଟଣାରେ 282 ଜଣ ସଫେଇ କର୍ମଚାରୀ ପାଇଖାନା ଟାଙ୍କି ଏବଂ ନାଳ ସଫା କରିବା ବେଳେ ମୃତ୍ୟୁମୁଖରେ ପଡିଛନ୍ତି। ସଫାଇ କର୍ମଚାରୀ ଆନ୍ଦୋଳନ (ଏସକେଏ)ର ଅଭିଯୋଗ ହେଲା ଏହି ସଂଖ୍ୟା କେବଳ ଥାନାରେ ହୋଇଥିବା ରିପୋର୍ଟ ଉପରେ ଆଧାରିତ, କିନ୍ତୁ ପ୍ରକୃତ ସଂଖ୍ୟା ଏହାଠାରୁ ଯଥେଷ୍ଟ ଅଧିକ। ସଫେଇ କର୍ମଚାରୀଙ୍କ ପାଇଁ ଥିବା ଜାତୀୟ କମିସନ (ଏନସିଏସକେ) ହେଉଛି ପରିମଳ ଶ୍ରମିକଙ୍କ କଲ୍ୟାଣ ପାଇଁ ଉଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଏକ ବିଧିବଦ୍ଧ ସଂସ୍ଥା। ଏହି ସଂସ୍ଥା ଦେଇଥିବା ରିପୋର୍ଟ ମୁତାବକ ଜାନୁଆରିରୁ ଅଗଷ୍ଟ 2017 ମଧ୍ୟରେ ସେପ୍ଟିକ ଟ୍ୟାଙ୍କ ଏବଂ ମ୍ୟାନହୋଲ ସଫା କରିବା ବେଳ ଦୁର୍ଘଟଣାରେ 127 ଜଣଙ୍କର ମୃତ୍ୟୁ ଘଟିଥିଲା। କିନ୍ତୁ ଏସକେଏ କରିଥିବା ଆକଳନରେ ସେହି ସମୟ ମଧ୍ୟରେ କେବଳ ନ୍ୟାସନାଲ କ୍ୟାପିଟାଲ ରିଜିଅନରେ 429 ଜଣ ପରିମଳ ଶ୍ରମିକଙ୍କର ମୃତ୍ୟୁ ଘଟିଛି।