ପୁରୀ: ନୀତିକାନ୍ତି, ସ୍ବତନ୍ତ୍ର ଉପଚାରରେ ବିତେ ଶ୍ରୀମନ୍ଦିରର ଦିନ ଚର୍ଯ୍ୟା । ଅବଢା ଅନ୍ନ ପ୍ରସ୍ତୁତି ହେଉ କିମ୍ବା ରଥ ତିଆରି, ସବୁଥିରେ ଲୁଚିରହିଛି ଗୁଢ ତତ୍ତ୍ବ । ତିନି ଠାକୁରଙ୍କ ତିନି ରଥର ନାମ ଯେମିତି ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ, ସେମିତି ରଥ ପ୍ରସ୍ତୁତି ପ୍ରକ୍ରିୟା ମଧ୍ୟ ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ । ଆଉ ରଥରେ ବ୍ୟବହାର ହେଉଥିବା ସାମଗ୍ରୀରେ ମଧ୍ୟ ରହିଛି ସ୍ବତନ୍ତ୍ରତା । ଅକ୍ଷୟ ତୃତୀୟା ଠାରୁ ରଥକାର୍ଯ୍ୟ ଆରମ୍ଭ ହେଉଥିବାବେଳେ ରଥ ପାଇଁ ପ୍ରତିଟି ଅନୁକୂଳ ମା’ ଚର୍ଚ୍ଚିକାଙ୍କ ନିକଟରେ କରାଯାଏ । ମା’ ଚର୍ଚ୍ଚିକାଙ୍କୁ ମହାପ୍ରସାଦ ଅର୍ପଣ ଏବଂ ମାଜଣା କରାଯିବା ପରେ ରଥକାର୍ଯ୍ୟ ଆରମ୍ଭ ହୁଏ ।
ଶ୍ରୀବଳଭଦ୍ରଙ୍କ ତାଳଧ୍ବଜ ରଥ
ଶ୍ରୀ ବଳଭଦ୍ରଙ୍କ ରଥର ଉଚ୍ଚତା ବତିଶି ହାତ ଓ ଦଶ ଆଙ୍ଗୁଳି । 763 ଖଣ୍ଡ କାଠରେ ନିର୍ମିତ ହୁଏ ଏହି ରଥ । ରଥରେ ସବୁଜ ଓ ଲାଲ୍ ରଙ୍ଗର କନା ମଣ୍ଡନ କରାଯାଏ । ତାଳ ଧ୍ବଜ ରଥର ଚକ ସଂଖା 14 । ଏହି ରଥର ସାରଥୀ ହେଉଛନ୍ତି ମାତଳୀ ଏବଂ ରଥର ରକ୍ଷକ ଭାବେ ଭାସ୍କର ଓ ବାସୁଦେବ ବିରାଜମାନ । ଏହି ରଥରେ ଶଙ୍ଖ ସୁଚିତ ଅଙ୍ଗଦ ଓ ମେଘନାଦ ନାମରେ ଚାରୋଟି କୃଷ୍ଣ ବା କଳା ରଙ୍ଗର ଅଶ୍ବ ଯୋଚା ହୁଏ । ଏହି ରଥର ପାର୍ଶ୍ବଦେବତା ହେଲେ ପ୍ରଳମ୍ବାରୀ, ମହାଦେବ, ଗଣେଶ, ବାଇଶଭୂଜ, ନୃସିଂହ, ବଳରାମ, ନଟବର, ଅଙ୍ଗଦ, ବସୁଦେବ, ନାଟାମ୍ବର, ମଧୁକୈଟଭ, କାର୍ତ୍ତିକେଶ୍ବର ଓ ଷଡ଼ାନନ । ରଥର ଧ୍ବଜର ନାମ ହେଉଛି ‘ଉନ୍ନନି’ ଏବଂ ରଥର ଦେବତା ରୂପେ ବ୍ରହ୍ମା ଓ ମହେଶ୍ବର ବିରାଜମାନ ରହିଥାନ୍ତି । ରଥର ଓଲଟ ଶୁଆର ନାମ ଶ୍ରଦ୍ଧା ଓ ବିଶ୍ବାସ । ରଥର ଅଧିଶ୍ବରୀ ଦେବୀ ବନଦୁର୍ଗାଙ୍କୁ ସ୍ଥାପନ କରାଯାଇଥିବା ବେଳେ ରଥର ଶିଖର ଦେଶରେ ଅନନ୍ତ ନାଗ ବିରାଜମାନ କରିଛନ୍ତି । ଏହି ରଥରେ ବାସୁକି ନାମକ ଦଉଡ଼ିକୁ ବ୍ୟବହାର କରାଯାଏ ।
ଶ୍ରୀଜଗନ୍ନାଥଙ୍କ ନନ୍ଦିଘୋଷ ରଥ
ଶ୍ରୀଜଗନ୍ନାଥଙ୍କ ରଥର ଉଚ୍ଚତା 33 ହାତ ଓ ପାଞ୍ଚ ଆଙ୍ଗୁଳି ଅଟେ । 16 କଳାର ପ୍ରତୀକ ଭାବରେ ଏହି ରଥରେ ରହିଥାଏ 16ଟି ଚକ । ଅଗ୍ରଭାଗରେ ଚକ୍ର ଓ ଗରୁଡ଼ ରହୁଥିବାରୁ ଏହା ଚକ୍ରଧ୍ବଜ ବା ଗରୁଡ଼ଧ୍ବଜ ନାମରେ ପରିଚିତ । ଏହି ରଥର ରକ୍ଷକ ନୃସିଂହ ଓ ସାରଥୀ ମାତଳି । ଶଙ୍ଖ, ବଳାତକ, ଶ୍ବେତ ଓ ହରିଦାସ ନାମରେ ଚାରିଗୋଟି ଅଶ୍ବ ନନ୍ଦିଘୋଷ ରଥରେ ବନ୍ଧା ହୁଅନ୍ତି । ଏହି ରଥକୁ ହଳଦିଆ ଓ ଲାଲ୍ କନାରେ ମଣ୍ଡାଣି କରାଯାଏ । ରଥର ନେତ ନାମ ହେଉଛି ‘ତ୍ରୈଲୋକ୍ୟମୋହିନୀ । ଏହି ରଥର ପାର୍ଶ୍ବ ଦେବତା ହେଲେ ପଞ୍ଚମୁଖୀ ମହାବୀର, ମଧୁସୂଦନ, ଲକ୍ଷ୍ମଣ, ଚିନ୍ତାମଣି କୃଷ୍ଣ, ରାବଣ ଛତ୍ରଭଙ୍ଗ, ହରିହର, ପଣ୍ଠୁନୃସିଂହ ଓ ଗିରିଗୋବର୍ଦ୍ଧନ । ଏହି ରଥରେ ଶଙ୍ଖଚୂଡ଼ା ନାମକ ଚାରିଗୋଟି ଦଉଡ଼ି ଲାଗୁଥିବା ବେଳେ ଜୟବିଜୟ ଏହାର ଦ୍ବାରପାଳ ଦାୟିତ୍ବ ନିର୍ବାହ କରନ୍ତି । ରଥାଧିଶ୍ବରଭାବେ ଶ୍ରୀଜଗନ୍ନାଥ ଓ ମଦନମୋଦନ ବିରାଜମାନ କରିଥାନ୍ତି । ଏହି ରଥର ଚକ୍ରର ନାମ ହେଲା ବିଷ୍ଣୁସିଦ୍ଧ, ବିଦ୍ଭୁତ, ଅଣିମା, ପ୍ରଦଧା, ଧୂ, ଜ୍ଞାନ, ପ୍ରେମ, ଆସକ୍ତ, ରତି, କେଳି, ସତ୍ୟ, ସୁସ୍ବସ୍ତି, ଜାଗୃତି. ତୁରୀୟ, ଆମ ଏବଂ ନିର୍ବାଣ ।
ଦେବୀ ସୁଭଦ୍ରାଙ୍କ ଦର୍ପଦଳନ ରଥ