मुंबई- पंढरीची वारी आहे माझे घरी। आणिक न करी तीर्थव्रत।। पंढरपूर सर्व तीर्थक्षेत्रांचे माहेरघर. ही पंढरीची वारी केल्यानंतर इतर कोणत्याही तीर्थयात्रेला जाण्याची गरजच लागत नाही, असे संत तुकाराम महाराज या अभंगातून सांगतात. मात्र, मागच्या वर्षी म्हणजे 2020 ला या वारीचे स्वरूप बदलले. कोरोनाच्या संकटामुळे पायी वारी झालीच नाही. संतांच्या पादुका एसटीने पंढरीला नेण्यात आल्या. यावर्षीही वारीवर कोरोनाचे सावट आहे. म्हणून प्रशासनाने यंदाही एसटी बसने संतांच्या पादुका नेण्याचे नियोजन आखण्यात आले आहे. पंढरीची वारी नेमकी कधी सुरू झाली याविषयी ठोस पुरावे उपलब्ध नाहीत. मात्र, या सोहळ्याला लाखो वारकरी पायी चालत पंढरीच्या दिशेने जात असतात. शतकानुशतके ही परंपरा सुरू आहे. इतिहासात या पायी वारी सोहळ्यावर अनेक आस्मानी-सुलतानी संकटे आली. मात्र, पायी पालखी सोहळा कधीच थांबला नाही.
वारीची परंपरा
पंढरीची वारी हा वारकऱ्यांच्या जिव्हाळ्याचा विषय असून घरात कितीही अडचण आली, नैसर्गिक आपत्ती आली तरी वारकऱ्यांनी पंढरीची वारी कधी चुकविली नाही. पंढरीच्या वारीला मोठी परंपरा आहे. संत ज्ञानेश्वर महाराज यांच्या वडीलांनीही पंढरीची वारी केल्याचे अनेक दाखले इतिहासात पहायला मिळतात. संत तुकाराम महाराज यांच्या कुळातही पंढरीची वारी होती. संत तुकाराम महाराजांच्या घराण्याचे मुळ पुरुष विश्वंबर बाबा होते. तुकाराम महाराजांचीही आठवी पिढी. विश्वंबर बाबांना त्यांची आई वारीची आठवण करुन देत असे व पंधरा दिवसाच्या वारीला पाठवित असे. विश्वंबर बाबा हे विठ्ठलाचे थोर भक्त होते. विश्वंबर बाबांच्या पश्चात विठ्ठल महाराज, पदाजी महाराज, शंकर महाराज, कान्होबा महाराज व संत तुकाराम महाराजांचे वडील बोल्होबा महाराज यांनी वारीची परंपरा जपली. संत तुकाराम महाराजांनी हीच वारीची परंपरा पुढे घेवून नेली. श्री क्षेत्र आळंदी येथे संत ज्ञानेश्वर महाराजांचे मंदिर संत तुकाराम महाराजांनीच बांधले असल्याचे इतिहासात पुरावे आढळतात.
वारकरी सांप्रदाय वाढविण्याचे व त्याला बळ देण्याचे काम महाराष्ट्रातील संतांनी केले. त्यामध्ये संत निवृत्तीनाथ, संत ज्ञानेश्वर, संत सोपानदेव, संत मुक्ताबाई, संत नामदेव, संत सावता महाराज, संत एकनाथ, संत चोखामेळा, संत नरहरी सोनार, संत गोरा कुंभार, संत तुकाराम, संत दामाजीपंत, संत कबीर, संत शेख महंमद, अशा अठरा पगड जातीतील संतानी वारकरी सांप्रदाय वाढविण्याचे व त्याला बळ देण्याचे काम केले. संत निवृत्तीनाथांनी संत ज्ञानेश्वर महाराजांना वारकरी सांप्रदायाची दीक्षा दिली. संत तुकाराम महाराजांपर्यंत दिंडी स्वरुपात पंढरीची वारी केली जात होती. त्यांच्या दिंडीत 1 हजार 400 टाळकरी होते . या टाळकऱ्यासह संत तुकाराम महाराज पंढरीची वारी करीत असत. त्यांच्या वारीचा नेम कधी चुकला नाही. वारी ही महाराष्ट्राची आध्यात्मिक व सांस्कृतिक ओळख आहे.
आषाढी वारी पालखी सोहळ्याची परंपरा
आषाढी वारी पालखी सोहळ्याला परंपरा आहे. संत तुकाराम महाराजांचे सुपुत्र नारायण महाराज यांनी इ.स. 1685 मध्ये पालखी सोहळ्याला सुरुवात केली. ते श्री क्षेत्र देहूहून ज्येष्ठ वद्य सप्तमीस तुकोबारायांच्या पादुका घेवून श्री क्षेत्र आळंदीस येत. ज्येष्ठ वद्य अष्टमीस माऊलींच्या पादुका घेवून ज्येष्ठ वद्य नवमीस ते दोन्ही पादुका एकाच पालखीत घालून "ज्ञानोबा-तुकाराम" हे भजन गात श्री क्षेत्र पंढरीकडे प्रस्थान ठेवीत. पुढे माऊलींचा पालखी सोहळा स्वतंत्र झाला. सातारा जिल्ह्यातील आरफळगावचे सरदार हैबतबाबा आरफळकर यांनी इ. स. 1832 मध्ये हा सोहळा सुरू केला. संत निवृत्तीनाथ महाराजांचा पालखी सोहळा श्री क्षेत्र त्र्यंबकेश्वर येथून इ.स. 1845 मध्ये पुजारी गोसावी, बेलापूरकर व देहूकर या मंडळींनी सुरू केला. संत मुक्ताबाईंचा पालखी सोहळा इ.स. 1709 मध्ये बुलडाणा जिल्ह्यातील दुधलगावचे राम व शाम बंधूंनी श्री क्षेत्र कोथळी-मुक्ताईनगर येथून सुरू केला. संत एकनाथ महाराजांचा पालखी सोहळा नाथ महाराजांच्या वंशज जानकीबाई यांनी श्री क्षेत्र पैठण येथून इ.स. 1768 मध्ये सुरू केला. तर संत सोपानदेवांचा पालखी सोहळा श्री क्षेत्र सवंत्सर-सासवड येथून इ.स. 1895 मध्ये ज्ञानेश्वर माऊली गोसावी व धोंडोपंतदादा अत्रे यांनी सुरू केला. संत नामदेव महाराजांच्या पालखी सोहळ्यालाही अशीच शेकडो वर्षाची परंपरा आहे. या पालखी सोहळ्यासह महाराष्ट्र, कर्नाटक, मध्यप्रदेश, आंध्रप्रदेश, तामिलनाडु, गुजरात, राजस्थान, गोवा आदी राज्यातून सुमारे 150 ते 200 पालखी सोहळे आषाढी वारीने श्री क्षेत्र पंढरीस येतात. त्यांच्या समवेत लाखो वारकरीही पंढरपूरला येतात हा इतिहास वारीचा आहे.