हैदराबाद :भारतीय स्वातंत्र्य समरात अनेक महान राजकीय आणि सामाजिक नेत्यांचे अग्रगण्य स्थान आहे. त्यातच महात्मा गांधी यांचा तर भारताला स्वातंत्र्य मिळवून देण्यात मोलाचा वाटा आहे. गांधीजींच्यावर प्रभाव असणारे आणि ज्यांना गांधीजी आपले राजकीय गुरू मानत असत, ते भारतीय राष्ट्रीय कॉंग्रेसचे ज्येष्ठ नेते, महान राजकारणी, समाजसुधारक, वक्ते आणि अर्थशास्त्रज्ञ गोपाळ कृष्ण गोखले. यांच्याबद्दल त्यांच्या पुण्यतिथीनिमित्ताने आज आपण जाणून घेणार आहेत.
- गोपाळ कृष्ण गोखले यांच्याबद्दल -
महाराष्ट्रात 9 मे 1866 रोजी जन्मलेले गोपाळ कृष्ण गोखले हे भारतीय स्वातंत्र्य चळवळीतील एक उदारमतवादी राजकीय नेते आणि समाजसुधारक होते. विद्यापीठात शिक्षण घेणार्‍या भारतीयांच्या पहिल्या पिढ्यांपैकी एक गोखले हे होते. त्यांनी 1884 मध्ये एल्फिन्स्टन कॉलेजमधून पदवी प्राप्त केली होती. इंग्रजी शिकण्यासोबतच त्यांना पाश्चात्य राजकीय विचारांचा परिचय झाला आणि ते जॉन स्टुअर्ट मिल आणि एडमंड बर्क यांसारख्या सिद्धांतकारांचे मोठे प्रशंसक बनले. न्यायमूर्ती महादेव गोविंद रानडे यांच्या सामाजिक कार्याचा त्यांच्या जीवनावर मोठा प्रभाव होता. त्यांना न्यायमूर्ती महादेव गोविंद रानडे यांचा मानसपुत्र म्हणून नाव देण्यात आले.
भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेसचे ज्येष्ठ नेते असण्याव्यतिरिक्त ते सर्व्हंट्स ऑफ इंडिया सोसायटीचे संस्थापक होते. सोसायटी तसेच काँग्रेस आणि इतर कायदे मंडळांच्या माध्यमातून गोखले यांनी भारतीय स्वराज्य आणि सामाजिक सुधारणांसाठी प्रचार केला होता.
भारताच्या स्वातंत्र्य लढ्यात गांधीजींना अग्रस्थानी ठेवण्यासाठी प्रमुख भूमिका बजावणारी व्यक्ती म्हणजे गोपाळ कृष्ण गोखले. गोपाल कृष्ण गोखले हे भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेसच्या संस्थापकांपैकी एक होते आणि ते मध्यम नेते होते. गोखले हे गांधीजींचे गुरू व मार्गदर्शक होते. गोखले यांच्या सहवासाबद्दल गांधीजींनी त्यांच्या आत्मचरित्रात ( सत्याचे प्रयोग ) मोठ्या प्रमाणात जागा दिलेले आहे. त्यांच्याबद्दल त्यांनी काही महत्त्वाची वर्णने सांगितलेली आहेत.
12 ऑक्टोबर 1896 रोजी पुण्यात गोखले यांच्याशी झालेली पहिली भेट आठवून गांधीजी लिहितात: “मला ते (गोपाळ कृष्ण गोखले) फर्ग्युसन कॉलेजच्या मैदानावर भेटले. त्यांनी माझे प्रेमळ स्वागत केले आणि त्यांच्या वागण्याने लगेच माझे मन जिंकले. ही माझी त्यांच्याशी पहिली भेट होती आणि तरीही आम्ही खूप जुने मित्र आहोत असे मला वाटत होते.”
गोखले यांनी आपल्या हृदयात एक अनोखे स्थान व्यापले आहे असे सांगून गांधी कोलकत्ता येथील काँग्रेसच्या वार्षिक अधिवेशनाविषयी लिहितात, ज्यात ते गोपाळ कृष्ण गोखले यांच्यासह उपस्थित होते. ते म्हणतात, “गोखले यांच्यासोबत राहण्याच्या पहिल्याच दिवसापासून मला पूर्णपणे घरची जाणीव करून दिली. ते माझ्याशी मी त्याचा लहान भाऊ असल्यासारखे वागले.”
गोखलेंनी त्यांच्याबद्दल गांधीजी लिहितात : “गोखले यांना कामावर पाहणे हा शिक्षणाइतकाच आनंद होता. त्यांनी एक मिनिटही वाया घालवला नाही. त्यांचे खाजगी संबंध आणि मैत्री हे सर्व लोकहितासाठी होते. त्यांच्या सर्व भाषणांमध्ये केवळ देशाच्या भल्याचाच संदर्भ होता आणि ते असत्य किंवा असत्यतेपासून पूर्णपणे दूर होते.”
- प्राध्यापक ते राजकीय नेता गोखलेंचा प्रवास -
गोपाळ कृष्ण गोखले हे महाराष्ट्रातील रत्नागिरी जिल्ह्यातील असून पुण्यातील फर्ग्युसन महाविद्यालयात प्राध्यापक म्हणून रुजू होण्यापूर्वी त्यांनी मुंबईतील एल्फिन्स्टन महाविद्यालयात शिक्षण घेतले. जिथे त्यांनी राजकीय अर्थव्यवस्था आणि इतिहास विषय शिकवला. इंग्लंडमधील 1897 च्या वेल्बी कमिशनमध्ये ब्रिटीश वसाहतींच्या खर्चाची उलटतपासणी केल्यानंतर गोखले प्रथम राष्ट्रीय स्तरावर आले. गोखले यांच्या कार्यामुळे भारतात त्यांची प्रशंसा झाली कारण त्यांनी ब्रिटीश लष्करी वित्तपुरवठा धोरणे मांडली. ज्यामुळे भारतीय करदात्यांना तत्कालीन व्हाइसरॉय लॉर्ड कर्झन यांच्या चिंतेचा खूप जास्त भार पडला होता तो कमी झाला होता. 1889 मध्ये, गोखले भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेसमध्ये सामील झाले, त्यांच्यानंतर ते 'मध्यम' विंगच्या प्रमुख नेत्यांपैकी एक म्हणून उदयास आले.
गोपाळ कृष्ण गोखले यांच्याबद्दल मनोरंजक माहिती:
- गोपाळ कृष्ण गोखले यांचा जन्म एका गरीब कुटुंबात झाला. तथापि, त्याच्या पालकांनी त्याला इंग्रजी शिक्षण मिळावे याची खात्री करून घेतली. ज्यामुळे ब्रिटिश राजवटीत नोकरी मिळण्याची शक्यता वाढली.
- गोखले यांच्यावर जॉन स्टुअर्ट मिल आणि एडमंड बर्क यांचा प्रभाव होता.
- 1889 मध्ये गोखले भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेसमध्ये सामील झाले.
- त्यांनी आयर्लंडला भेट दिली आणि 1894 मध्ये आयरिश राष्ट्रवादी अल्फ्रेड वेब यांना भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेसचे अध्यक्ष म्हणून काम करण्याची व्यवस्था केली.
- 1905 मध्ये गोखले यांची भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेसचे अध्यक्ष म्हणून निवड झाली.
- त्यांनी सर्व्हंट्स ऑफ इंडियन सोसायटीची स्थापना केली.
- १८९९ मध्ये ते मुंबई विधानसभेवर निवडून आले.
- नंतर 1903 मध्ये भारताच्या गव्हर्नर जनरलच्या कौन्सिल ऑफ इंडियावर त्यांची निवड झाली.
- 1904 च्या नवीन वर्षाच्या सन्मान यादीत त्यांना कम्पेनियन ऑफ द ऑर्डर ऑफ द इंडियन एम्पायर म्हणून नियुक्त करण्यात आले.
- गोपाळ कृष्ण गोखले हे मोहम्मद जिना आणि महात्मा गांधी या दोघांचे गुरू होते. महात्मा गांधींनी तर 'गोखले माझे राजकीय गुरु' ( 'Gokhale, My Political Guru' ) नावाचे पुस्तक लिहिले.
- 19 फेब्रुवारी 1915 रोजी त्यांचे निधन झाले.
- गोखले यांचे राजकीय विरोधक बाळ गंगाधर टिळक हे त्यांच्या अंत्यसंस्काराच्या वेळी म्हणाले होते, "हा भारताचा हिरा, हा महाराष्ट्राचा रत्न, हा कामगारांचा राजपुत्र चितेवर चिरंतन विश्रांती घेत आहे. त्यांच्याकडे पहा आणि प्रयत्न करा त्याचे अनुकरण करा."
हेही वाचा -Gandhi Jayanti 2021 : महात्मा गांधीजींची कधीही न पाहिलेली दुर्मीळ छायाचित्रे... पाहा एका क्लिकवर
