विशेष : पूर्वीचे बोरीबंदर ते आताचे सीएसएमटी स्थानक; वाचा, १६८ वर्षांचा इतिहास

ब्रिटिश राजघराण्याच्या वतीने ईस्ट इंडिया कंपनी भारतातला कारभार सांभाळत होती. ब्रिटिश कापड गिरण्यांना लागणारा कापूस हा भारतातून ब्रिटनमध्ये निर्यात होणाऱ्या कच्च्या मालापैकी एक महत्त्वाचा घटक होता. हा कापूस भारतातल्या अंतर्गत भागांमध्ये तयार होत होता.

मुंबई -आधुनिक काळातील स्थापत्यशैलीचा अद्भुत नमुना अशी ओळख असणाऱ्या सीएसएमटी इमारतीला 132 वर्षे दिमाखात उभी आहे. हेरिटेज वास्तूमध्ये या इमारतीचा समावेश केला आहे. आशिया खंडातील पहिली रेल्वे गाडी बोरीबंदर स्थानकातून धावली. ते आताचे सीएसएमटी रेल्वे स्थानक म्हणून नावारुपाला आले असून त्याचा लौकिक जगभरात आहे. पूर्वीचे बोरीबंदर जे आता आता सीएसएमटी स्थानक म्हणून ओळखले जाते. याला १६८ वर्षांचा इतिहास आहे. याबाबत ईटीव्ही भारतने विशेष आढावा घेतला.

रेल्वे सेवा कधी सुरू झाली -

ब्रिटिश राजघराण्याच्या वतीने ईस्ट इंडिया कंपनी भारतातला कारभार सांभाळत होती. ब्रिटिश कापड गिरण्यांना लागणारा कापूस हा भारतातून ब्रिटनमध्ये निर्यात होणाऱ्या कच्च्या मालापैकी एक महत्त्वाचा घटक होता. हा कापूस भारतातल्या अंतर्गत भागांमध्ये तयार होत होता. देशाच्या विविध भागांतून कापूस मुंबईतल्या बंदरात आणायचा आणि मुंबईतून जहाजाने तो ब्रिटनला पाठवायचा, या कापसाच्या वाहतुकीसाठी रेल्वे उभारण्याचा निर्णय घेतला. यासाठी 1832 साली भारतात प्रथम रेल्वे वाहतुकीचा आराखडा मांडण्यात आला होता. त्यानंतर ब्रिटिश सरकारने 'ग्रेट इंडियन पेनिंन्सुल' (जी.आय.पी) या कंपनीला मुंबईपासून ते खान्देशाच्या दिशेने 56 किमी लांबीचा रेल्वेमार्ग उभारण्याचे कंत्राट दिले होते.

ब्रिटिश सरकारने 14 नोव्हेंबर 1849ला जेम्स जॉन बर्कले या अवघ्या 30 वर्षाच्या ब्रिटिश इंजिनिअरवर रेल्वे प्रत्यक्षात साकारण्याची जबाबदारी सोपवली होती. त्यानंतर ऑक्टोबर 1851मध्ये रेल्वेमार्गाचे भूमिपूजन करण्यात आले. 16 एप्रिल 1853ला दुपारी 3 वाजून 35 मिनिटांनी मुंबई ते ठाणेदरम्यान आशिया खंडातील पहिली रेल्वेगाडी धावली.

बोरीबंदर स्थानकाचा इतिहास -

आज लाखो लोकांच्या गदारोळात हरवून गेलेल्या छत्रपती शिवाजी महाराज टर्मिनसचे रुपडे फार प्राचीन काळी काहीसे वेगळेच होते. १८५०मध्ये या परिसरामध्ये १९ एकर जमिनीवर पहिलेवहिले बोरीबंदर स्थानक होते. या स्थानकाचे नावही या परिसरात असलेली बोराची झाडे आणि समुद्र किनाऱ्यावरची बंदरे यावरून बोरीबंदर ठेवण्यात आले होते. विशेष म्हणजे, बोरीबंदर वरून जहाजांमधून मुंबईसाठी सामान आणलं जायचे. या जहाजांमधून प्रवासी वाहतूकही व्हायची. एका बाजूला कठीण कातळ आणि दुसऱ्या बाजूला छोटी टेकडी असलेल्या बोरीबंदर जेट्टीवर उतरण्यासाठी प्रवाशांना कसरत करावी लागायची. प्रवासी आधी जहाजांमधून किंवा लॉन्चमधून छोट्या बोटीमध्ये उतरायचे. मग किनाऱ्याजवळ आल्यावर दगडांवर उड्या टाकायचे. १८५२च्या सुमारास मोठ्या मालवाहू जहाजांच्या सोयीसाठी ही छोटी टेकडी कापून हा प्रदेश सपाट करण्यात आला. येथील दगड बाजूला करून मोठा धक्का बांधण्यात आला.

पहिल्यावहिल्या रेल्वे लाइनच्या बांधकामासाठी इंग्लंडहून जहाजातून आलेले सामान उतरवण्याचे बंदर म्हणून बोरीबंदरला विशेष महत्त्व आहे.

दुसरे आश्चर्यकारक स्थानक म्हणून ओळख -

१८७०च्या दशकापर्यंत बोरीबंदर स्थानकात अनेक सुधारणा करण्यात आल्या होत्या. हे स्थानक दर काही वर्षांनी अद्ययावत केले जात होते. यामुळे मुंबईच्या पूर्व किनारपट्टीचा चेहरामोहराच बदलून गेला. या बदलाची झळ बोरीबंदर स्थानकापर्यंतही पोहोचली. याच काळात टुमदार अशा बोरीबंदर स्थानकाचे रुप पार बदलून गेले. या जुन्या स्थानकाच्या दक्षिणेकडे व्हिक्टोरिया टर्मिनसची दिमाखदार इमारत उभी राहत होती. जिच्याकडे आज संपूर्ण जगाच्या पाठीवर दुसरे आश्चर्यकारक स्थानक म्हणून त्याकडे पाहिले जाते.

आधुनिक काळातील स्थापत्यशैलीचा अद्भुत नमुना अशी ओळख असणाऱ्या सीएसएमटी इमारतीला 132 वर्षे झाली आहेत. मे 1878मध्ये स्थापत्य रचनाकार फ्रेडरिक विल्यम्स स्टीव्हन यांनी जीआयपी रेल्वे कंपनीचे इमारत बांधण्यास सुरुवात केली होती. 20 मे 1888मध्ये इमारत बांधून पूर्ण झाली होती. त्यावेळी ही इमारत बांधण्यासाठी 16 लाख 14 हजार रुपयांचा खर्च आला होता.

हेही वाचा -तुम्हाला माहिती आहेत का भारतीय रेल्वेच्या हॉर्नचे वेगवेगळे अर्थ !

तीनदा बदलले स्थानकाचे नाव -

इंग्लंडची राणी व्हिक्टोरिया यांच्या वाढदिवसानिमित्त ही इमारत बांधण्यात आल्याने या इमारतीचे नाव विक्टोरिया टर्मिनल्स असे ठेवण्यात आले होते. नंतर 1996 मध्ये या इमारतीचे नामकरण करून छत्रपती शिवाजी टर्मिनस असे नवे नाव देण्यात आले आहे. सुरुवातीला महाराज या शब्दाचा नावात समावेश नव्हता. नंतर 2017 साली या स्थानकाच्या नावात महाराज हा शब्द जोडण्यात आला आणि तेव्हा पासून छत्रपती शिवाजी महाराज टर्मिनस (सीएसएमटी) म्हणून संबोधण्यात येऊ लागले.

म्युझियममध्ये भारतीय रेल्वेच्या पाऊलखुणा -

सीएसएमटी येथील मुख्यालयाच्या तळ मजल्यावर एक छोटेसे हेरिटेज म्युझियम आहे. यामध्ये रेल्वेचा इतिहास सांगणारी माहिती, जुने फोटो, इमारतीचा आराखडा, रेल्वेच्या छोट्या इंजिनांसह अन्य वस्तू आहे. 1853 साली मुंबई ते ठाणे या मार्गावर पहिली रेल्वे धावली. तेव्हापासून रेल्वेमध्ये अनेक बदल झाले. रेल्वे गाड्यांचे डबे, इंजिन यात बदल होत गेले. 1925मध्ये पहिली विजेवर धावणारी रेल्वे सुरू झाली. ही सगळी ऐतिहासिक चित्रे या हेरिटेज म्युझियममध्ये आहेत.

ब्रिटिश काळापासून असलेली कागदपत्रे, रेल्वे गाड्यांचे मॉडेल, जुनी छायाचित्रे यांच्या रूपात आपल्याला रेल्वेचा इतिहास पाहता येतो. जुन्या छायाचित्रांमध्ये पूर्वीच्या काळी वापरण्यात आलेले टेलिफोन, संदेश वाहनाचे मोर्स यंत्र, भांडी, कंदील, अधिकाऱ्यांचे बॅच, इंजिन आणि डब्यावरील लोगो, जुने तिकीट हा खजिनाही येथे जतन करून ठेवण्यात आलेला आहे, अशी माहिती मध्य रेल्वेचे मुख्य जनसंपर्क अधिकारी शिवाजी सुतार यांनी दिली.

ऐतिहासिक ठाणे स्थानक -

ठाणे रेल्वे स्थानक केवळ भारतातीलच नव्हे तर आशिया खंडातील पहिले रेल्वे स्थानक म्हणून त्याला खूप महत्त्व आहे. १६ एप्रिल १८५३ रोजी पहिली प्रवासी रेल्वे गाडी बोरीबंदर ते ठाणे या मार्गावर धावली. त्या दिवशी सर्वप्रथम हे स्थानक प्रकाशात आले. १६८ वर्षांपूर्वीचे आणि जगाच्या नकाशावर प्रसिद्धीच्या झोतात आलेले पहिले रेल्वे स्थानक यादृष्टीने ठाणे रेल्वे स्थानकाला रेल्वेच्या इतिहासात असाधारण महत्त्व आहे. मध्य रेल्वेच्या मार्गावरील सर्वाधिक प्रवासी संख्या असलेल्या ठाणे स्थानकात प्रवाशांच्या दृष्टीने ११ प्लॅटफॉर्म विकसित करण्यात आले आहे. दररोज सात लाखांहून अधिक प्रवासी या स्थानकाचा वापर करतात. रेल्वेचा प्रवास अत्याधुनिक सुविधांसह सुरू असला तरी इतिहासातील महत्त्वपूर्ण घटना असलेल्या पहिल्या रेल्वे प्रवासाच्या आठवणीला उजाळा मिळावा म्हणून सर्वाधिक जुने वाफेचे इंजिन ठाणे स्थानकात ठेवण्यात आहे, अशी माहिती मध्य रेल्वेकडून देण्यात आली आहे.