जळगाव -जळगावजिल्हा हा वनसंपदेने नटलेला जिल्हा आहे. जिल्ह्यात यावल आणि जळगाव हे दोन स्वतंत्र वनपरिक्षेत्र आहेत. यावल वनपरिक्षेत्र हे सातपुडा पर्वतरांगांमुळे, तर जळगाव वनपरिक्षेत्र हे सातपुडा पर्वतरांगांचा काही भाग वन तसेच वन्यजीव वैविध्यतेने संपन्न आहे. जिल्ह्यातील या दोन्ही वनपरिक्षेत्रांमध्ये वाघांचे अस्तित्त्व वेळोवेळी सिद्ध झाले आहे. या वाघांच्या संवर्धनासाठी प्रयत्न झाले पाहिजे, अशी वन्यजीव संरक्षण समितीची कायमच आग्रही मागणी राहिली आहे. आज जागतिक पातळीवर 'व्याघ्र संवर्धन दिन' साजरा होत आहे. यानिमित्ताने वन्यजीव संरक्षण समितीचे संस्थापक सदस्य बाळकृष्ण देवरे यांनी सातपुड्यातील वाघांचे अस्तित्त्व टिकावे म्हणून काही अपेक्षा व्यक्त केल्या आहेत. 'ईटीव्ही भारत'च्या माध्यमातून त्या सर्वांसमोर मांडण्याचा हा प्रयत्न...
वन्यजीव संरक्षण समिती विषयी थोडेसे-
वन्यजीव संरक्षण बहुद्देशीय संस्था ही खान्देशातील अग्रगण्य पर्यावरणवादी संस्था म्हणून संपूर्ण महाराष्ट्रात ओळखली जाते. संस्थापक बाळकृष्ण देवरे, रवींद्र सोनवणे, यांच्या नेतृत्वाखाली जून २००६ साली संस्थेची स्थापना करण्यात आली. तर संस्थेची अधिकृत नोंदणी ११ फेब्रुवारी २००८ साली झाल्यानंतर २००९ साली नोंदणीकृत संस्था म्हणून सर्वमान्य झाली. सुरुवातीस संस्थेत सामील होणाऱ्या प्रत्येक कार्यकर्त्यांचा उद्देश म्हणजे सर्प आणि वन्यजीव संरक्षण हाच होता. संस्थेच्या कार्य विस्तारानंतर संस्थेच्या कार्यकारिणीत वृक्ष आणि वनस्पती अभ्यासक, सर्प अभ्यासक, वन्यजीव अभ्यासक, पक्षी अभ्यासक, कीटक अभ्यासक, फुलपाखरू अभ्यासक , सरीसृप अभ्यासक, उभयचर अभ्यासक, संस्थेत सामील झाले आणि अशा अनेक अभ्यासकांचे व्यासपीठ म्हणून ही संस्था नावारूपास येत आहे. सद्यस्थितीत ही संस्था संवर्धन, संरक्षण आणि संशोधन या ३ विभागात कार्यरत असून जळगाव, धुळे, नंदुरबार, नाशिक, अमरावती, अहमदनगर, या जिल्ह्यात संस्था सक्रिय आहे. या संस्थेच्या रेस्क्यू, रिसर्च, कॉन्झर्वेशन अशा समिती असून, त्यात ग्रीन सोल्जर गट, रेस्क्यू फोर्स गट, रिसर्च गट हे मुख्य तीन गट आहेत. डोलारखेडा आणि चारठाणा हे क्षेत्र 'अतिसंवेदनशील व्याघ्र संवर्धन क्षेत्र' घोषित करावे, यासाठी देखील संस्थेचे राज्य आणि केंद्रीय वन मंत्रालयापर्यंत प्रयत्न सुरू आहेत. गेल्या १० वर्षांपासून वन्यजीव संरक्षण समितीच्या वतीने 'व्याघ्र संवर्धन' या विषयावर जनजागृती अभियान सुरू आहे. यात मानव वन्यजीव संघर्ष कसे टाळावे, निसर्गात वन्यजीवांचे स्थान किती महत्वाचे आहे, वन्यजीव हल्ले झाल्यास काय उपाययोजना कराव्या, याबद्दल जनजागृती करण्यात येते. जागतिक व्याघ्र संवर्धन दिनानिमित्त वन्यजीव संरक्षण समितीच्या वतीने दरवर्षी सजवलेल्या वाहनातून, प्राण्यांच्या वेशभूषा करून सातपुडा पर्वतरांगांमध्ये जनजागृतीपर रॅली काढली जाते. शेकडो व्याघ्रदूत या रॅलीत हिरीरीने सहभागी होत असतात. यावेळी कोरोनामुळे नियमांचे पालन करत २० व्याघ्रदूत ४ विभागात प्रत्येकी ५ च्या संख्येने पाल, लंगडा आंबा, आणि सातपुड्याच्या दुर्गम भागात जाऊन जनजागृती करत आहेत.
निसर्ग साखळीतील वाघांचे महत्त्व -
वाघांचे महत्त्व हे संपूर्ण निसर्गसाखळीत अनन्यसाधारण आहे. वाघ हे निसर्गाच्या अन्नसाखळीतील टोकाचे स्थान भूषवतात. त्याचा अर्थ त्यांच्यापेक्षा नैसर्गिक क्षमतेमध्ये वरचढ शिकारी नाहीत. ते इतर प्राण्यांची शिकार करून जगतात. मुख्यत्वे करून तृणभक्षक प्राणी. गवत हे सर्वत्र उपलब्ध असल्याने तृणभक्षक प्राण्यांची संख्या भराभर वाढते. वाघांचे निसर्गात सर्वात महत्त्वाचे काम म्हणजे, या प्राण्यांची संख्या नियंत्रणात ठेवणे. वाघ नसतील तर या प्राण्यांची संख्या अनियंत्रित प्रमाणात वाढेल व इतर निसर्गसंपदेवर या गोष्टीचा ताण पडेल. निसर्गचक्र बिघडून जाईल. वाघ जंगलात असणे हे जंगलाच्या स्वास्थाच्या दृष्टीने अत्यंत गरजेचे आहे. वाघ असलेल्या जंगलात साधे लाकूडतोड व जंगलावर अवलंबून लोक भीतीपोटी जात नाहीत व जंगल सुरक्षित राहते. वाघ नाहीसे झालेली जंगले साफ होण्यास वेळ लागत नाही, असा आजवरचा अनुभव आहे. जंगलतोडीने होणारे निसर्गचक्राचे दुष्परिणाम आज जागतिक तापमानवाढीने दिसतच आहेत. महाराष्ट्रातील खान्देश देखील यातून सुटलेला नाही. खान्देशात पूर्वीपासूनच वाघांचे अस्तित्त्व राहिले आहे. त्यातच जळगाव जिल्ह्यातील यावल अभयारण्य, अजिंठा डोंगररांगा आणि मुक्ताईनगरातील वढोदा वनक्षेत्रात १९६२ सालापासून वाघ अस्तित्वात असल्याची माहिती त्या परिसरातील स्थानिक जुन्या जाणकार व्यक्तींकडून मिळते. माजी मानद वन्यजीव रक्षक तथा ज्येष्ठ वन्यजीव अभ्यासक अभय उजागरे यांनी सद्यस्थितीत दुर्मिळ असलेले आणि वाघांचे प्रमुख भक्ष्य असलेले गवे देखील जिल्ह्यातील यावल अभ्यारण्यात ८० च्या दशकात मोठ्या प्रमाणात अस्तित्वात असल्याच्या नोंदी घेतल्या आहेत. आज देखील आपल्या भागात गवे असल्याच्या नोंदी मिळत आहेत. यावरून जिल्ह्यात सद्यस्थितीत असलेले वाघ हे भटके नसून जिल्ह्यातील वाघांचा अधिवास हा पूर्वीपासूनच असल्याचे सिद्ध होते. उलट उत्तर महाराष्ट्रात जळगाव जिल्ह्यात असलेल्या वाघांची संख्या वाढल्यास त्यांचा पुढे गुजरातपर्यंत विस्तार होऊ शकतो आणि नंदुरबार गुजरातच्या सीमेपर्यंत आजही वाघांच्या अस्तित्वाच्या खुणा आढळून येत आहेत. वाघांच्या वाढीसाठी त्यांना पुरेसे वनक्षेत्र असणे गरजेचे आहे, तितकेच संचारमार्गाचे महत्व आहे. योग्य संचारमार्ग तयार झाल्यास आणि वाघांच्या संवर्धनासाठी युद्धपातळीवर नियोजन झाल्यास वाघांची संख्या नक्कीच वाढणार आहे. मेळघाटमधील वाघांची वाढती संख्या लक्षात घेता त्या भागातून येणारे वाघ जळगाव जिल्ह्यात स्थिरावतील, मग त्यांना पुढे सरकण्यासाठी संचारमार्ग महत्वाची भूमिका निभावेल.