हैदराबाद : डलहौसी येथील मॅझोनिक लॉजच्या भिंतीवर धूळखात असलेला जुना इलेक्ट्रिक मीटर १८४५ साली लावण्यात आला होता. नेपाळ रॉयल घराण्याने तत्कालीन भारतातील राजघराण्याशी वैवाहिक संबंध जोडले गेले त्यावेळी हा मीटर लावण्यात आला होता. या लॉजच्या भिंतीवर कोरलेल्या पितळी शिलालेखानुसार मार्च १९१० मध्ये 'हिज हायनेस' , देव शमशेर जंग बहादुर राणा ज्युनियर यांनी राजकुमारी मादालेसा यांचे नहानचे राजकुमार यांच्याशी झालेल्या लग्नाच्या स्मरणार्थ हा इलेक्ट्रिक मीटर भेट दिला होता.
झारीपाणीच्या किनाऱ्यावर, हिल स्टेशनच्या दक्षिणेकडील टोकाला भव्य इमारतींचे गेटवे, कमानी, कोनाडे, दरवाजे आणि खिडक्या असे भग्नावस्थेतील अवशेष विखुरलेले आहेत. बाजूलाच चुना आणि इतर सामग्रीने बनविलेल्या टोकदार रेलिंग्ज देखील आहेत जे फेअरलॉन पॅलेसचे आठवण करून देतात. अगदी अलीकडे तीन महिन्यांपर्यंत हिज हायनेस देव शमशेर जंग बहादुर राणा यांची नेपाळचे पंतप्रधान म्हणून असलेली सत्ता त्यांच्या भावाने उलथून टाकली तो पर्यंत हे चित्र असे नव्हते. नेपाळ सीमेला लागून असलेल्या दार्जिलिंगमध्ये ईस्ट इंडिया कंपनीला ते नको होते. त्यामुळे त्यांना दोन पर्याय देण्यात आले. दिल्लीत जमीन (जे आता कॅनॉट प्लेस म्हणून ओळखले जाते किंवा डोंगरातील एक ठिकाण.
या दोन्ही पर्यायांपैकी त्यांनी दुसरा पर्याय निवडला. उंच टेकड्या आणि डोंगराळ प्रदेश त्यांनी मागे सोडला असावा. मसूरीच्या जुन्या पायथ्यापासून चार मैलांवर एक जागा निवडत त्यांनी आपले प्रस्थान हलविले. एका कठड्यावर वसलेली सुंदर आणि भव्य अशी मोठी बाग आणि भरपूर पाणी असे नयनरम्य दृश्य, सुंदरतेसाठी आवश्यक आणि विचारपूर्वक आणलेल्या सर्व गोष्टी त्यांनी मागे सोडल्या. यामध्ये सुंदर अशा मोत्याच्या नौलखा हारचा समावेश होता. १८५७ मध्ये नाना साहेबांनी नेपाळमध्ये आश्रय घेतल्यानंतर त्यांनी भेट म्हणून राजांना दिला होता. हा प्रसिद्ध नौलाखा हार एका आंब्याच्या लोणच्याच्या बाटलीत लपवून आणण्यात आला होता.
काही वर्षांनंतर, मनाने दुरावलेल्या देव आणि चंद्र या बंधूंमध्ये पुन्हा एकदा कलकत्ता येथे भेट झाली. या भेटीवेळी यांच्यादरम्यान झालेला वार्तालाप पुढे नोंदविला आहे. यावेळी बोलताना चंद्रा यांनी देव यांना संबोधताना, "महोदय, तुम्ही निसटलात मात्र मला अडकवून गेलात" असे म्हटले. तर त्यावर उत्तर देताना, "महोदय, तुम्ही माझे राज्य हिरावून घेतले. त्यामुळे दोन्ही बाजूंनी हिशेब बरोबर" झाल्याचे देव म्हणाले.
हिमालयन राज्यांमध्ये राणांनी पंतप्रधान म्हणून राज्य केले परंतु त्यांचे अधिकार मात्र नाममात्र होते. अर्थात बहुतेक इतर सर्व गोष्टींप्रमाणेच त्यांची सत्ता देखील संपुष्टात येणार होती. थंडीच्या मोसमात ६ नोव्हेंबर १९५०च्या रोजी अशाच एके आल्हाददायक, उबदार हिवाळ्याच्या पहाटे राजा त्रिभुवन आपल्या कुटुंबासमवेत मोटारीने सहलीसाठी निघाले होते. ते भारतीय दूतावासाच्या गेटजवळ येताच राजाने काळजीपूर्वक डाव्या बाजूला कटाक्ष टाकला. त्यावेळी त्यांना कंपाउंडच्या आतून अपेक्षित असलेला सिग्नल मिळाल्याने हायसे वाटले. राजाच्या गाडीने डावीकडे वळताच गेट्स ताबडतोब बंद झाले आणि पहारेकरी त्यांनी संरक्षण देण्यासाठी सिद्ध झाले.
नेपाळ कॉंग्रेसने अतिशय नियोजितपणे आखलेल्या राष्ट्रीय मुक्ती चळवळीस सुरुवात झाल्यानंतर आणि राजाला आश्रय दिल्यानंतर काहीच दिवसात दिल्लीला पाठविण्यात आले. ही राणा यांच्या सत्तेची शेवट होती. १८ फेब्रुवारी १९५१ रोजी (इसवी सन फाल्गुन शके २००७ मधील सप्तमी) राजा त्रिभुवन यांनी जंग बहादुर राणा यांनी १८४६ साली केलेला करार रद्द करत प्रजासत्ताक राज्यघटनेचा मसुदा तयार केला जाईल असे घोषित केले.